Obraz wsi w Pieśni XII („Pieśń świętojańska o Sobótce”) Jana Kochanowskiego

„Pieśń świętojańska o Sobótce” w liryczny sposób przedstawia obchody nocy świętojańskiej. Utwór składa się z dwunastu pieśni, wykonywanych przez kolejne panny. Wszystkie pieśni oscylują wokół tematu wsi. Ukazują jej codzienne oblicze, a także obrzędy związane ze świętem. Przedstawiają ludowe obyczaje i wierzenia. Zawierają informacje o moralności i o obyczajowości ludu. Utwór utrzymany jest w tonie sielanki. Nastrój świętowania sprzyja uwypukleniu pozytywnych stron życia na wsi. Jednak pojawiają się też fragmenty, wskazujące na obecność trosk.

Pieśń Panny VI zawiera pochwałę pracy na roli. Tu wyraźny jest sielski nastrój. Praca nie jest ukazana jako meczące, codzienne zajęcie, ale jako dar, powód do dumy i radości. Żniwo, jakie zbierają gospodarze, jest obfite, zapewnia im dostatek. Krajobraz wiejski budzi zachwyt, a także nastraja optymistycznie. Pasterze wesoło grają, pilnując swych stad. Codzienność wiejska, polegająca na pracy na roli, ukazana jest tu jako życie szczęśliwe. Nikt nie wspomina o zmęczeniu, praca stanowi naturalny element życia. Wysiłek fizyczny i odpoczynek wyznaczają odwieczny rytm wiejskiego bytowania.

Jednoznaczną pochwałą wsi i jej uroków jest kończąca cykl pieśń Panny XII, zaczynająca się od słów:

„Wsi spokojna, wsi wesoła, 
Który głos twej chwale zdoła?”.

Jest to apostroficzny hymn pochwalny na cześć wsi. Życie ziemian i ludu jest szczęśliwe i uczciwe. Dla kontrastu zostają tu wprowadzeni „inni”, czyli ludzie żyjący na dworach, w miastach, zajmujący się lichwą, a więc prowadzący nieuczciwe, niepobożne interesy, walczący ze sobą na wojnach, w pogoni za zyskiem, zapuszczający się na niebezpieczne morza, narażający życie. Na wsi każdy utrzymuje się z pracy swoich rąk, jest to zajęcie uczciwe i godne. Tu obowiązują dawne obyczaje, każdy ma swoją rolę do wypełnienia. Nad wszystkim czuwa gospodarz, dbający, by każdy był syty, by niczego nie brakowało. Orze ziemię, kosi trawę, sieje zboże. Żona jest zaradna i dokładna, dba o dom i wieczerzę, jest dla niego wsparciem. Dzieci uczone są szacunku dla starszych i dobrych obyczajów. Życie toczy się według starego, ustalonego dawno temu porządku, zgodnego z wolą Boga.

Wieś z pieśni Panny XII to urodzajna, rodząca wszelkie dobra ziemia. Dostarcza gospodarzowi  chleba, na bujnych łąkach wypasa on bydło. W tym zestawieniu obraz wsi z pieśni Panny I nie rysuje się sielankowo. Pojawiają się w niej wzmianki o niedolach, jakie spadają na prostych ludzi.  Ich plony są zagrożone przez susze i grady. Każdego roku zbiory są mniejsze. Człowiek zaabsorbowany jest w niekończącą się pracą i zapomina, bądź nie ma czasu i sił, na świętowanie. Jednak ta smutna nuta pobrzmiewa tylko przez chwilę. Zaraz powraca nadzieja:

„Wrócąć się i dobre lata,
Jeszczeć nie tu koniec świata”.

Praca, zbieranie plonów - to wiejska codzienność. Jednak Sobótka to czas szczególny, czas spędzony na świętowaniu. Obchodom towarzyszy taniec, muzyka i śpiew. Noc świętojańska to czas odpoczynku, wróżb i wspominania starych legend. Wiele przesądów i obrządków, związanych z tym świętem, dotyczyło zamążpójścia. Znany jest zwyczaj puszczania wianków.

Miłosny charakter ma pieśń Panny IV, będąca wyznaniem uczucia ukochanemu, pełnym tkliwości i czułości.  Z kolei pieśń Panny V to raczej frywolne przekomarzanie się z natrętnym kawalerem.

Tę najkrótszą w roku noc spędzano przy ogniskach. Wokół nich skupiali się przede wszystkim młodzi ludzie, radośnie tańcząc i śpiewając. Wywodzący się z wierzeń pogańskich zwyczaj, z czasem zmieniał swój charakter. Pochwała wsi i jej uroków zaczęła wiązać się z pochwałą Boga i jego dobroci. Wspólne świętowanie było okazją do edukowania młodego pokolenia. Śpiewano pieśni niosące za sobą naukę molarną i przypominające dawne dzieje i legendy. Taką rolę pełni pieśń Panny IX, opowiadająca historię zbrodniczego króla.

Obraz wsi, jaki wyłania się z utworu jest oczywiście wyidealizowany. Niemal nie ma w nim mowy o trudach pracy fizycznej czy nieszczęściach, jakie spadają na chłopów. Wieś ukazana jest podczas trwania nocy świętojańskiej, nocy magicznej, kiedy to wszystkie troski zostają odsunięte na bok, a jedynym przeznaczeniem człowieka jest oddawanie się radości, rytmowi muzyki i miłości.