Miłość niespełniona jako uczucie charakterystyczne dla epoki romantyzmu. Przykłady literackie - przyczyny i skutki popularności motywu miłości w literaturze

Romantyzm wyrósł z buntu przeciwko sztywnym regułom życia społecznego i politycznego. Stanowił sprzeciw wobec racjonalizmu i empiryzmu, które odrzucały metafizyczną część istnienia. Nowy nurt przyniósł nobilitację uczucia w miejsce uwielbienia dla rozumu. Romantycy podkreślali rolę uczucia w życiu człowieka. Być człowiekiem oznaczało: „mieć serce i patrzeć w serce”.

Zgodnie z tendencjami epoki, literatura kreowała bohaterów powodowanych potężnymi namiętnościami, najczęściej miłością, ale też nienawiścią czy zemstą. Pierwowzorem bohatera romantycznego stał się tytułowy bohater „Cierpień młodego Wertera” J. Goethego. Werter cechował się szczególną wrażliwością, dostrzegał piękno tam, gdzie inni go nie widzieli, ale silniej też odbierał cierpienia. Uczuciowość Wertera jest dla niego przedmiotem dumy, jak prawdziwy romantyk szczyci się, iż serce stawia ponad rozumem: „serce, z którego przecież jestem dumny, gdyż ono jest źródłem całej mojej siły, mego szczęścia i niedoli. To, co wiem, posiąść może każdy, tylko serce me jest moją wyłącznie własnością”. To właśnie serce staje się źródłem jego nieszczęścia. Werter zakochuje się w Lotcie, kobiecie zaręczonej. Jego miłość jest zbyt silna, by mógł się jej wyrzec, jej szlachetność zbyt wielka, by złamać dane słowo. Werter nie walczy o swoje uczucie, próbuje od niego uciec, jednak bezskutecznie. Jego postawa jest właściwie bierna, a kiedy cierpienie staje się dla niego zbyt wielkim ciężarem, popełnia samobójstwo.

Podobnie rysuje się historia Gustawa z IV części „Dziadów” Mickiewicza. On również odbiera sobie życie, kiedy jego ukochana wychodzi za mąż za innego. Gustaw pojawia się w dramacie jako widmo, zbłąkana dusza samobójcy, dręczonego obrazami dawnego szczęścia. Podobnie jak Werter wspomina najszczęśliwsze dni, które spędził z ukochaną, miłość do niej była sensem jego życia, kiedy ją utracił, pragnął już tylko śmierci. Jako duch wciąż jej towarzyszy i czeka na połączenie się ich dusz w życiu wiecznym. Gustaw obwinia swą wybrankę o zdradę, nie może jej wybaczyć, że poślubiła innego: „Kobieto! puchu marny! ty wietrzna istoto! / Postaci twojej zazdroszczą anieli, / A duszę gorszą masz, gorszą niżeli!… / Przebóg! tak ciebie oślepiło złoto!”, zarzuca jej, że się sprzedała, choć nadal ją kocha i tylko jej pragnie. Tu również widać analogię z Werterem, który swym uczuciem sprowadził na Lottę wiele cierpienia i obwinił ją o swą samobójczą śmierć.

Polska literatura romantyczna dość szybko przełamała ów schemat nieszczęśliwego kochanka, sytuacja ojczyzny nie pozwalała na apologię tak osobistego uczucia jak miłość do kobiety. Tę przemianę bohatera wyraźnie obrazuje Mickiewicz w symbolicznej scenie, w której umiera Gustaw i rodzi się Konrad. Podobny motyw przedstawił Słowacki w Kordianie. Jego bohater rozczarowany niestałością i sprzedajnością kobiet, odnajduje swe powołanie w służbie ojczyźnie. Osobowość Konrada i Kordiana się nie zmienia, nadal są indywidualistami, nadal kierują się uczuciem, zmienia się jednak charakter i obiekt uczucia, już nie kobieta nadaje sens ich istnieniu, lecz ojczyzna.

Ogromne znaczenie dla kształtu literatury światowej miała także powieść Byrona, „Giaur”, opowiadająca o nieszczęśliwej miłości młodego Wenecjanina do pięknej Leili. Uczucie to nie miało szansy na szczęśliwe zakończenie. Leila była branką Hassana. Okazując uczucie innemu, narażała swoje życie, jednak jej miłość była równie silna i nie baczyła na konsekwencje. Zakazana miłość musiała  w końcu się wydać. Hassan, choć Leila była jego ulubienicą, nie okazał litości. Zdrada w jego pojęciu musiała zostać ukarana śmiercią. Tym razem więc umiera kochanka, a romantyczny kochanek zostaje obciążony winą. Giaur nie popełnia samobójstwa, w pierwszym odruchu zranionego serca dokonuje zemsty i morduje Hassana. Potem umiera dla świata, odcina się od wszystkich i zamyka w klasztorze.

Jakie były skutki rozpowszechnienia motywu nieszczęśliwej miłości w literaturze? Dla literatury zapewne znaczące, gdyż zapoczątkowały nowy rodzaj estetyki, ukształtowały oblicze epoki, wykreowały nowy typ bohatera. Niestety  niektóre skutki wykroczyły znacznie poza ramy literatury. Recepcja „Cierpień młodego Wertera” odbiła się szerokim echem w całej Europie. Po publikacji książki, która cieszyła się dużą popularnością odnotowano wzrost ilości samobójstw, nie tylko w Niemczech. Czy wywołała to sama książka czy raczej „efekt Wertera” opisany przez Davida Philisa nie ma już większego znaczenia.