Pokolenie Kolumbów - moralne doświadczenia pokolenia w oparciu o twórczość Borowskiego, Baczyńskiego, Różewicza

Pokolenie Kolumbów zostało wystawione przez historię na nie lada próbę - przed młodymi, stojącymi zaledwie u progu dorosłości ludźmi postawiono zadanie zbadania „nowego lądu”, jakim był świat II wojny światowej, pełen okrucieństwa, masowej śmierci i terroru, o jakim nie śniło się wcześniej nawet filozofom. W tej rzeczywistości wszystkie zasady i wartości wyniesione z domów rodzinnych przestały mieć znaczenie, zdezaktualizowane przez prawa przetrwania i prymatu bezmyślnej siły nad moralnością. W polskiej literaturze, zwłaszcza tej tworzonej przez członków Pokolenia Kolumbów, pojawia się jednak obraz generacji, która z takiej próby wyszła obronną ręką, zachowując godność nawet w obliczu jej szargania na każdym kroku wojennej rzeczywistości.

Moralne doświadczenie wojennej generacji najbardziej obrazowo przedstawia wiersz Krzysztofa Kamila Baczyńskiego „Pokolenie”, w którym podmiot liryczny występujący w postaci głosu całej zbiorowości, mówi o doświadczeniu wojennym w ten sposób:
„Nas nauczono. Nie ma litości.
(…) Nie ma sumienia.
(…) Nie ma miłości.”.
Codzienne towarzyszenie śmierci i widok gwałcenia wszelkich wartości, jakie młodzi ludzie znali z nauk poprzednich pokoleń i Dekalogu, złożyły się na obraz nowego świata, w którym wszystko, co miało określać charakter człowieczeństwa, z wymiaru pozytywnego zmieniło się na negatywny. Wedle nauk wroga istota odmienności ludzi od zwierząt miała więc zasadzać się właśnie na owym okrucieństwie, braku litości, zdolności do zabijania „współbraci” bez powodu. Poezja Baczyńskiego dokumentuje jednak zwycięstwo Pokolenia Kolumbów nad tymi naukami - do samego końca pozstali czyści, wierzący w swoje ideały i wartości, wyżsi ponad nieporównanie potężniejszego wroga właśnie dlatego, że nawet w obliczu nieuniknionej zagłady potrafili zdobyć się na heroiczną walkę w obronie tego, w co wierzyli.

Podobny obraz rysuje przed nami równiez poezja Tadeusza Różewicza, który w wierszu „Ocalony” ilustruje rzeczywistość, w jakiej przyszło dojrzewać jego generacji. Wojna przyniosła dla podmiotu lirycznego tego utworu przewartościowanie wszystkich wartości w najgorszym z możliwych wariantów tego procesu:
„To są nazwy puste i jednoznaczne:
człowiek i zwierzę
miłość i nienawiść
wróg i przyjaciel
ciemność i światło.”

I tu moralnym doświadczeniem młodego człowieka okazuje się całkowite zaprzeczenie znanych mu wcześniej zasad etycznych i zastąpienie ich nowymi, wprowadzajacymi właściwie znak równości pomiędzy człowiekiem a bezmyślnym, okrutnym zwierzęciem. Wojna obnażyła również relatywizm zasad moralnych funkcjonujących w każdym społeczeństwie w normalnych warunkach bytowania - w walce o przetrwanie okazało się, że nawet czyny uznawane wcześniej za występne mogą nabrać znaczenia pozytywnego, zaś te reakcje, które kiedyś zdawały się naturalne i oczywiste, tutaj często uchodzić mogły za lekkomyślne lub nawet ekstrawaganckie. Powrót do „normalności” oznaczał więc dla Pokolenia Kolumbów naukę życia od zupełnych podstaw, tak, jakby po wojnie rodzili się na nowo, próbując nie wiedzieć nic o tym, co o ludzkiej naturze powiedziały im czasy spełniającej się apokalipsy.

Proza Tadeusza Borowskiego z kolei zwraca uwagę na problem tragicznej obojetności, z jaką stopniowo uczestnicy wojny zaczęli traktować wszechobecne okrucieństwo. Tomy opowiadań „Kamienny świat” i „Pożegnanie z Marią” prezentują szokujące sceny przemocy - ze strony wroga, ale również pomiędzy samymi więźniami obozów koncentracyjnych - opisane jako zupełnie naturalne i oczywiste. Pisarz stworzył tu portret „człowieka zlagrowanego”, pozbawionego naturalnej wrażlwiości, ta bowiem w świecie powszechnego okrucieństwa była jedynie niepotrzebnym balastem, każąc ubolewać nad zjawiskami, których nie dało sie zmienić w szerokiej skali. W odróznieniu od Baczyńskiego Borowski widział więc swoje pokolenie jako mocno skażone „antymoralnością” wojny, rekapitulujące wobec jej potęgi i wszechobecności.