Piotr Skarga - biografia, życiorys

Nie do przecenienia jest wpływ Piotra Skargi na rozwój polskiego kaznodziejstwa i myśli teologicznej. Ten wszechstronny, niezwykle oczytany i wykształcony jezuita prężnie działał w środowisku kontrreformacji, jako pedagog objął stanowisko rektora Uniwersytetu Wileńskiego. A to tylko kilka z długiej listy jego osiągnięć.

Piotr Skarga tak naprawdę nazywał się Powęski. Jego rodzice pochodzili ze średniej szlachty i mieli sześcioro dzieci, z czego przyszły kontrreformator był najmłodszy. Jako młodzieniec studiował filozofię w Akademii Krakowskiej, by jeszcze przed zakończeniem studiów przyjąć święcenia kapłańskie. Już wtedy rozpoczął swoje bardzo udane wprawki kaznodziejskie. Bardzo owocny okazał się dla niego wyjazd do Włoch, gdzie poznał tamtejszą kulturę i obyczaje, a przede wszystkim nawiązał kontakt z zakonem jezuitów, w którego szeregi wstąpił. Od tej pory Piotr Skarga stał się gorliwym posłannikiem Słowa Bożego. Po powrocie do Polski rozpoczął zakładanie kolegiów jezuickich nie tylko w Polsce, ale także na dzisiejszych terenach  Łotwy, Białorusi oraz Estonii. Wspomagał także najuboższych. Był twórcą rozmaitych zakładów pomagających chorym, nękanym lichwą, czy biednym (np. Arcybractwo Miłosierdzia). Jest to najstarsza organizacja charytatywna w Polsce działająca z powodzeniem do czasów współczesnych. Założona przez Skargę w 1584 roku, niezmiennie wspomaga finansowo rodziny znajdujące się w potrzebie.

Skarga miał bardzo sprecyzowane poglądy, których bronił z wrodzoną sobie zaciętością i żarliwością. Polska szybko poznała się na jego talentach. Jako wybitny pedagog został pierwszym rektorem Akademii Wileńskiej, był także blisko związany z dworem Zygmunta III Wazy, którego starał się odwieść od przyjęcia korony szwedzkiej. Szlachta niespecjalnie lubiła Piotra Skargę ze względu na bezkompromisowość kaznodziei w wytykaniu wad i przywar tej grupy społecznej. Jego poglądy wyraźnie skłaniały się ku przyznaniu większej roli w rządzeniu królowi, przy jednoczesnym ograniczeniu wpływów sejmu. Jeśli chodzi o wkład w polską politykę, Piotr Skarga był także współtwórcą Unii Brzeskiej, która polegała na połączeniu kościoła łacińskiego z cerkwią prawosławną. Osoby wyznania prawosławnego uznały zwierzchność papieża, natomiast zachowały własny obrządek liturgiczny.

Czasami poglądy Skargi były dość kontrowersyjne. Ksiądz był na przykład zagorzałym przeciwnikiem konfederacji warszawskiej, która jego zdaniem sprzeciwiała się moralności i była zagrożeniem dla religijności. Konfederacja warszawska zakładała bowiem tolerancję religijną dla osób innych wiar, czego jezuita nie mógł zaakceptować. Był niechętnie, a nawet wrogo nastawiony do wszelkiej maści innowierców, choć jako jeden z nielicznych sprzeciwiał się stosowaniu jakichkolwiek form przemocy w stosunku do nich. Fakt braku tolerancji dla różnowierców był kolejnym punktem zapalnym na linii Skarga-szlachta. Ci drudzy upatrywali w konfederacji warszawskiej jeden z głównych elementów „złotej wolności szlacheckiej”,a kaznodzieja wyraźnie krytykował tolerowanie osób o innej wierze niż katolicka.

Kolejną ciekawostką jest kwestia postrzegania Skargi przez Kościół katolicki w ówczesnych czasach oraz dzisiaj. W XVI wieku Watykan był negatywnie nastawiony do osoby jezuity, który otwarcie głosił swoją niechęć wobec dynastii Habsburgów, którzy byli z Watykanem mocno powiązani.  W XIX wieku z kolei ewentualny proces kanonizacyjny był niemożliwy ze względu na patriotyczną, a nawet nacjonalistyczną działalność księdza, co spotykało się z negatywną oceną głowy Kościoła katolickiego, która przeciwna była tendencjom niepodległościowym w Polsce. Z kolei czasy współczesne są bardziej liberalnie nastawione do wszelkich przejawów różnowierstwa, dlatego skrajna postawa Piotra Skargi, który tak zdecydowanie przeciwstawiał się wszelkim przejawom herezji, nie może być dzisiaj zaakceptowana.

Inną ciekawostką jest również kwestia pochówku jezuity. Ekshumacja dowiodła, że bardzo prawdopodobne jest, iż śmierć księdza, którą datuje się na 1612 rok była tak naprawdę bardzo głębokim letargiem, który mógł być poczytany za śmierć. Świadczą o tym poobijane palce, które mogły doznać urazów, kiedy ksiądz próbował poruszyć się w trumnie.

Piotr Skarga postrzegany był niemal jako prorok na arenie polskiego kaznodziejstwa. Bardzo ozdobny styl wzorowany na biblijnym, a szczególnie na Apokalipsie, przemawiał do ludzi niosąc refleksję i trwogę. Prawdą jest ponadto, iż wizerunek natchnionego wieszcza-retora podsycali głównie w XIX wieku tacy poeci jak Adam Mickiewicz czy Cyprian Kamil Norwid. Oracje jezuity były starannie przemyślane i zawsze na wysokim poziomie. Jego niezłomna postawa zadziwiała i wzbudzała respekt. Jawił się więc jako prawdziwy obrońca wiary chrześcijańskiej, choć dostrzegano także przesadę w krytykowaniu innych ludzi tylko i wyłącznie ze względu na ich odmienną wiarę. Jego poglądy były zdecydowane, a nakazy surowe. Propagował konieczność umartwiania się, postu, jałmużny i pielgrzymek. Zachęcał do ciągłego doskonalenia się duchowego oraz czystości.

Najbardziej znanym dziełem jezuity są „Kazania sejmowe” wydane w 1597 roku, jednak w czasie ich opublikowania niewielu ludzi zwracało na nie uwagę. Były średnio popularne i przypuszczalnie nigdy nie zostały wygłoszone przed jakąkolwiek widownią. Popularność „Kazań” wzrosła dopiero w XIX wieku, kiedy to motyw upadku ojczyzny z „Kazań” zyskał odpowiednik w rzeczywistej sytuacji politycznej.

Zbiór zawiera osiem kazań, które w rozmaity sposób przedstawiają zagrożenia fatalne dla Polski. Są to – między innymi – „niezgoda domowa”, a więc kłótnie w łonie państwa, „nieżyczliwość ku Ojczyźnie”, a więc zapewne dbanie bardziej o własny majątek, niż przyczynianie się do wzrostu materialnego kraju. To właśnie w drugim z ośmiu kazań ukazany został metaforyczny obraz porównujący ojczyznę do tonącego okrętu. Motyw ten będzie wielokrotnie przywoływany przez innych twórców i traktowany jako zapowiedź nadciągających nieszczęść w XIX wieku.

„Kazanie o miłości ku ojczyźnie i pierwszej chorobie Rzeczpospolitej, która jest z nieżyczliwości ku Ojczyźnie” na początku wyszczególnia główne „choroby”, które trapią Polskę. Są to między innymi: zwracanie się ku innym religiom, osłabienie władzy króla, dbanie przez szlachtę tylko o własne interesy. Dalej Skarga odwołuje się do motta zaczerpniętego z Biblii i umieszczonego na początku kazania. Chodzi o to, aby wszyscy żyli ze sobą w zgodzie i nawzajem się miłowali. Z tego właśnie płyną same korzyści, wliczając w to oczywiście także dobro Ojczyzny. Jeden stan nie powinien uciskać drugiego, ponieważ z niesprawiedliwości rodzą się kłótnie, które osłabiają siłę państwa, co prowadzić może dalej do łatwości w podboju naszej ojczyzny przez potencjalnych agresorów. Ważną kwestią jest także bezinteresowność. Pomoc Ojczyźnie nie powinna odbywać się na zasadzie opłat za zasługi, ale z dobrej woli, która wypływa ze szczerego zainteresowania sprawami kraju.

Piotr Skarga z pewnością stanowi ikonę barokowego kaznodziejstwa, a jego mowy stanowią cenny zabytek ówczesnego języka literackiego.