Cechy gatunkowe elegii na przykładzie utworu „O sobie samym do potomności” Klemensa Janickiego

Elegia, podobnie jak wiele innych gatunków, odrodziła się w epoce renesansu ze źródeł antycznych. Jest to oczywiście gatunek liryczny, wywodzący się z pieśni żałobnej, cechujący się podniosłym nastrojem, poruszający ważne tematy, utrzymany w tonie osobistym. W antyku elegie pisano tak zwanym dystychem elegijnym. Forma wiersza siłą rzeczy musiała ulec zmianie, ale jego pozostałe wyznaczniki gatunkowe były przestrzegane. Jednym z najsłynniejszych twórców elegii w starożytności był Owidiusz, autor „Żalów”, które stanowiły inspirację dla Janickiego.

Przykładem elegii renesansowej w polskiej literaturze jest utwór Klemensa Janickiego „O sobie samym do potomności”. Wiersz ma charakter autobiograficzny, dotyczy przeżyć samego autora, którego w tym wypadku można utożsamiać z podmiotem lirycznym. Zgodnie z wymogami gatunku, jest to przykład liryki bezpośredniej. Już tytuł wskazuje na adresata tej wypowiedzi. Poeta zwraca się do potomnych, tworząc niejako swój testament artystyczny. Relacja, jaką nawiązuje z odbiorcą, staje się bliska i emocjonalna. Utwór zawiera bezpośrednie zwroty, mające zmniejszyć dystans między tekstem a czytelnikiem: „Ty, co pomyślisz o mnie i zapragniesz / Kiedyś, w przyszłości, poznać moje życie / Przeczytaj wiersze dyktowane spiesznie, / Gdy mnie puchlina spychała w toń Lete”.

W tytule autor określa też temat utworu - jego życie. Poeta zawarł w tym utworze wiele szczegółów ze swego życia, powyższy cytat wskazuje na chorobę, jaka go dręczyła i była prawdopodobną przyczyną jego śmierci. W innym miejscu, autor z nostalgią wspomina dziecięce lata i przywołuje nawet takie detale, jak pierwszy występ publiczny w czasie szkolnej akademii. Stricte autobiograficzny charakter utworu ma pierwsza część elegii. Chwilami podmiot liryczny staje się gawędziarzem. Odchodzi od tego osobistego tonu i bezpośredniej relacji, opowiadając historię niczym patrzący z boku narrator. Te fragmenty o charakterze epickim służą ukazaniu szerszego kontekstu jego życia, wprowadzają elementy historii powszechnej, polityki, sytuacji społecznej. Janicki wywodził się warstwy chłopskiej, a jego droga do tytułu doktora była długa i trudna. W elegii „O sobie samym...” przywołuje też wspomnienie ojca, który: „nie chciał, aby pośród ciężkiej pracy / Twardy pług ranił moje wątłe dłonie, / A upał spalał lica”. Poeta pozostaje mu wdzięczny za możliwość poznania innego życia.

Tematyka elegii jest poważna, dotyczy istotnych spraw w ludzkim życiu. Literatura zna liczne elegie miłosne, utrzymane w tonie skargi oraz elegie patriotyczne. Klemens Janicki w swej elegii dokonuje rozrachunku z życiem. Ocenia je, rozważa i próbuje podsumować. Utwór został napisany w poczuciu nadciągającej śmierci, stanowi więc szczere, niczym spowiedź, wyznanie. Druga część utworu jest jeszcze bardziej osobista i bardziej refleksyjna. Poeta przyznaje się do błędów i grzechów: „Drażliwy, skory do gniewu, niekiedy / Przez wiele dni się złościłem, a nigdy / Nie ukrywałem wrogości, lecz także / Nigdy sam do niej nie dałem powodu”. Wiersz jest pożegnaniem z życiem, Janicki odchodzi w poczuciu wykonania swej misji poety na ziemi. Pocieszeniem jest mu sława, która po nim pozostanie. Pisząc do potomności, ma świadomość, że jego twórczość przetrwa. Ton eschatologiczny nasila się pod koniec. Autor skarży się na chorobę, którą jedynie Bóg może pokonać, medycyna nie ma nad nią władzy.

Zarówno tematyka, jak i okoliczności powstania, decydują o poważnym tonie utworu. Poczucie zbliżającej się śmierci wprowadza nastrój końca. Autor pragnie pozostawić po sobie ostatni ślad, oddać cześć ludziom, których kochał i poważał. Charakter dzieła jest osobisty i autobiograficzny, ale ma też wymowę ogólnoludzką, doświadczenie śmierci jest pisane każdemu człowiekowi. Poeta kończy słowami: „Po wielu latach - przyjdziesz ty i wszyscy, / Których zostawiam. Bo żadnemu z ludzi / Losy nie dały tu wiecznego domu”.