Powstanie Wolnego Miasta Krakowa 3 maja 1815 roku - obszar, ustrój polityczny, funkcjonowanie

Likwidacja niepodległej Rzeczypospolitej poprzez szereg rozbiorów przeprowadzonych przez Prusy, Rosję i Austrię nie oznaczała zupełnej likwidacji samego kraju. Zniesiono jego niezależność, jednak nie zrezygnowano z symbolicznego trwania państwa Polskiego pod zarządami zaborców. Choć właściwie miała to być jedynie pewna mistyfikacja, która miała dawać wrażenie odrębnego państwa, a realnie był to kraj zupełnie podległy i zależny od swoich agresywnych sąsiadów. Jedną z takich mistyfikacji miało być Wolne Miasto Kraków, czy też Rzeczpospolita Krakowska, którą utworzono po Kongresie Wiedeńskim 18 października w roku 1815, a trwać miała aż do 16 listopada 1846 roku. Choć pełna nazwa tego państwa brzmiała Rzeczpospolita Krakowska Wolna, Niepodległa i Ściśle Neutralna to rzeczywiście trwała ona pod ścisłą kontrolą Królestwa Prus, Imperium Rosyjskiego oraz Cesarstwa Austrii.

Inicjatorem powstania Wolnego Miasta Krakowa był car Aleksander I, który rzucił propozycję przekształcenia Torunia oraz Krakowa w wolne miasta. Toruń przeszedł jednakże w ręce Prus, a umiarkowaną autonomię otrzymał sam Kraków z bliskimi sobie okolicami. Autonomia ta nie miała rzecz jasna żadnego odniesienia do polityki zagranicznej, której Rzeczpospolita Krakowska samodzielnie prowadzić nie mogła, interesy małego kraju na arenie międzynarodowej miały prowadzić wielkie mocarstwa - Prusy, Austria i Rosja. W zamian, Wolne Miasto Kraków miało być wolne od wojsk zaborczych, które stacjonowały poza granicami tego zalążka wolności. Jednakże z drugiej strony miasto to było zobowiązane do wydawania wszelkich szpiegów i dezerterów, którzy mieli przebywać na jego terenie.

Jeśli chodzi o rozmiary i terytorium Rzeczpospolitej Krakowskiej to jak już wspomniałem było to państwo niewielkie, gdyż obejmowało zaledwie miasto Kraków z jego pewnymi okolicami. W sumie obszar ten mierzy się w liczbie nieco przekraczającej 1 tysiąc km2, czyli naprawdę niewiele. Kiedy powstawało państwo w roku 1815 zamieszkiwało je około 95 tysięcy mieszkańców, z czasem natomiast, w roku 1843 żyło tam już około 146 tysięcy ludzi. Większość owych mieszkańców to oczywiście katolicy (około 85%), reszta to niemal w całości ludność pochodzenia żydowskiego.

Jeśli chodzi o szczegóły terytorium, to w Rzeczpospolitej Krakowskiej odnotowano 224 wsie, z czego około 60% z nich było własnością prywatną, oraz 3 prywatne miasteczka - konkretnie były to: Trzebinia, Nowa Góra oraz Chrzanów. Całość podzielona była na 17 gmin wiejskich, a samo miasto Kraków rozparcelowano na 9 gmin miejskich. Na czele administracji miał stać wójt o dwuletniej kadencji, którego wybierało zresztą zgromadzenie gminne. By ubiegać się o stanowisko wójta trzeba było spełniać oczywiście pewne wymagania, takie jak choćby pełnoletność, umiejętność rachowania, czytania oraz pisania po polsku, czy też nieposzlakowany charakter. Z czasem jednak zrezygnowano z takiego podziału i w 1839 roku zlikwidowano gminy, a w ich miejsce powołano znacznie większe jednostki zwane dystryktami. Na czele każdego dystryktu miał stać komisarz dystryktu.

Co do szczegółów ustroju Wolnego Miasta Krakowa, to wstępnie określał go akt z 3 maja 1815 roku z Kongresu Wiedeńskiego, wedle którego nadano miastu wstępną konstytucję zredagowaną przez księcia Adama Jerzego Czartoryskiego. Gwarantem ustroju miały być państwa opiekuńcze (Rosja, Austria, Prusy). Z czasem, za rozwinięcie konstytucji oraz za zorganizowanie administracji miała być odpowiedzialna Komisja Organizacyjna, w skład której mieli wejść komisarze ze wspomnianych państw opiekuńczych oraz senatorowie Wolnego Miasta Krakowa. Powołano również specjalną Komisję Włościańską, która miała zająć się uregulowaniem statusu prawnego włościan. Tekst konstytucji opracowywanej przez tak zorganizowaną komisję ogłoszono 11 września 1818 roku.

Wedle ustawy zasadniczej władza wykonawcza na terenie Rzeczypospolitej Krakowskiej oraz wyłączność w organizowaniu policji i administracji miały leżeć w rękach Senatu, w skład którego wchodził prezes oraz 12 członków, z czego 8 wybieranych było przez Izbę Reprezentantów, 2 przez kapitułę i 2 uniwersytet.

Jeśli chodzi o Izbę Reprezentantów to składała się ona z 41 członków, przy czym 26 wybieranych było w zgromadzeniach gminnych, 3 spośród członków Senatu, 3 wybierała kapituła spośród kanoników i prałatów oraz 3 delegował uniwersytet spośród profesorów i doktorów. Pozostałe sześć miejsc przypadało tzw. sędziom pokoju. Izba Reprezentantów była instytucją posiadającą inicjatywę ustawodawczą, raz w roku zbierała się w celu uchwalenia budżetu, posiadała również uprawnienia kontrolne w zakresie pracy urzędników państwowych, wyboru senatorów i sędziów. Inicjatywa ustawodawcza Izby Reprezentantów była jednakże uzależniona od zgody Senatu, który też miał prawo zawiesić uchwałę sejmową, jeśli ta nie została przegłosowana większością 7/8 głosów.

Ustrój Rzeczypospolitej Krakowskiej dawał czynne prawo wyborcze profesorom uniwersytetu, nauczycielom, kierownikom fabryk i warsztatów, znaczniejszym kupcom, właścicielom gospodarstw i domów opłacającym odpowiedni podatek gruntowy oraz artystom i klerowi świeckiemu. Od kandydatów do Zgromadzenia bądź Senatu wymagano ukończenia studiów na którymś z polskich uniwersytetów, przy czym cenzus ten nie dotyczył dawnych urzędników Księstwa Warszawskiego oraz przedstawicieli oddelegowanych przez państwa opiekuńcze.

Zgodnie z konstytucją na terenie Wolnego Miasta Krakowa istniała równość wszystkich wobec prawa, a także uznawano nienaruszalność własności prywatnej i uznanie dla języka polskiego. Za główną religię uznano katolicyzm, przy czym wyznawcy innych odłamów chrześcijaństwa mieli zapewnioną pełnię praw obywatelskich, a wyznawcy religii niechrześcijańskich posiadali gwarancje tolerancji oraz opieki prawa.

Początkowo na arenie politycznej Rzeczypospolitej Krakowskiej ścierały się przede wszystkim dwie opcje polityczne - liberalna i konserwatywna. W Senacie dominowała przede wszystkim ta druga frakcja, skupiona wokół Stanisława Wodzickiego, pierwszego prezesa Senatu. Frakcja ta opowiadała się za przyłączeniem Krakowa do Królestwa Polskiego i ściśle współpracowała z państwami opiekuńczymi zwalczając miejscowych demokratów i liberałów. Liberałowie natomiast, wspierani po cichu przez Prusy, które czerpały liczne zyski z handlu z Krakowem, opowiadali się za zwiększeniem suwerenności Rzeczypospolitej Krakowskiej. Jednak ugrupowanie Wodzickiego kierowało Rzeczpospolitą Krakowską w kierunku coraz mniejszej autonomii, co ostatecznie doprowadziło do tego, iż w roku 1827 nowym prezesem Sejmu został Józef Nikorowicz, kandydat mieszczan. Doprowadziło to jednak w ostateczności do interwencji państw opiekuńczych, które przywróciły na stanowisko prezesa Stanisława Wodzickiego.

Kolejne wydarzenia, w tym i powstanie listopadowe, które uświadomiło zaborców o niemożności poskromienia dążeń Polaków do wywalczenia niepodległości dla swojej ojczyzny, doprowadziły do dalszego ograniczania autonomii Wolnego Miasta Krakowa. Co prawda, od roku 1840 Prusy traktowały w stosunkach dyplomatycznych Rzeczpospolitą Krakowską jak państwo suwerenne, jednakże jednocześnie nie odważyły się one na pogorszenie swoich stosunków z Austrią, czy Rosją.

30 maja 1833 roku narzucono państwu nową konstytucję, która znacznie ograniczyła swobody Wolnego Miasta Krakowa. Zgodnie z nią decydującą rolę w państwie otrzymała konferencja rezydentów mocarstw, którzy od tego czasu rozstrzygali konflikty między Senatem a Izbą Reprezentantów, interpretowała zapisy konstytucyjne, zatwierdzała wybór prezesa Senatu, otrzymała możliwość decydowania o obsadzie urzędów i wpływania na przebieg spraw sądowych. Zmniejszono przy tym liczbę senatorów, ustanawiając ją na poziomie 8 oraz liczbę posłów określając ją na poziomie 30, przy czym kadencja miała wynosić 3 lata. Ograniczono także wolność prasy.

14 października 1835 roku w Berlinie trzy kraje - Rosja, Austria i Prusy podpisały tajny układ, wedle którego Rzeczpospolita Krakowska miała w przyszłości popaść pod okupację. Zgodnie z ustaleniami okupantem miała być Austria, przy czym granice państw miały ulec delikatnej korekcie na korzyść Prus. W tym celu potrzebowano jedynie pretekstu. Jako ten posłużyło zamordowanie rosyjskiego szpiega Behrens-Pawłowskiego. W wyniku tego wydarzenia zarządzano od Wolnego Miasta Krakowa usunięcia z jego terenów wszystkich emigrantów, a wkrótce namawiano Senat do wezwania wojsk opiekuńczych o wkroczenie na teren Rzeczypospolitej Krakowskiej „w celu zaprowadzenia porządku”. Wkrótce do Krakowa wtargnęły obce wojska i okupacja austriacka miała trwać jeszcze do roku 1841.

W 1846 roku na terenie Rzeczypospolitej Krakowskiej wybuchło powstanie (tzw. powstanie krakowskie), które przyczyniło się do ostatecznego upadku owego zalążku suwerenności. 16 listopada 1846 roku Wolne Miasto Kraków przestało istnieć, gdyż tego dnia formalnie włączono je w granice państwa austriackiego.