List 15 (12.12.1974)

W latach siedemdziesiątych cenzura państwowa władz PRL sięgnęła szczytu, rozpoczęły się masowe aresztowania, przesłuchania i nękanie działaczy opozycyjnych, których działalność ówczesny establishment uznawał za nielegalną. Także sytuacja Polaków na terenach sąsiadujących zwłaszcza ZSRR nie należała do najciekawszych. Kwestia ta dotyczyła zarówno tych którzy na emigracji byli z przymusu jak i ludność osiadłą na terenach Związku Radzieckiego. W tym celu wystąpili polscy intelektualiści, którzy za pomocą polskiej władzy próbowali wymusić polepszenie sytuacji Polaków na emigracji.

12 grudnia 1974 polscy intelektualiści w składzie piętnastoosobowym wysłali list do władz PRL, który zawierał ściśle określone żądania - przede wszystkim udostępnienia Polakom zamieszkałym w Związku Radzieckim (ZSRR) kontaktu z polską kulturą, tak by Polacy na obczyźnie mogli mieć dostęp do własnej tradycji, kultury i szkolnictwa. Chodziło o podtrzymanie ginącej tradycji i świadomości tamtejszej polskiej ludności, długi okres bez kontaktu z rodzimą kulturą wywierał zazwyczaj negatywne skutki na ewentualną przyszłość, chodziło również o krzewienie patriotyzmu, zwłaszcza gdyby polscy emigranci zamierzali wrócić do Polski po tym trudnym okresie.

List podpisało 15 osób ze świata znaczących kręgów - artyści, intelektualiści i ludzie związani ze sztuką i kulturą polską. Warto wymienić postaci, które przyczyniły się do tej jakże ważnej odezwy i apelu. W szczególności byli to - Jacek Bocheński, Kazimierz Brandys, Zbigniew Herbert, Andrzej Kijowski, Tadeusz Konwicki, Zofia Młynicz, Edward Lipiński, Jan Miller, Zygmunt Micielski, Marek Nowakowski, Antoni Słonimski, Adam Szczypiorski, Wiktor Woroszylski, ksiądz Jan Zieja i Włodzimierz Zonn. Dziennikarze polscy orzekli list 15 formą propagandy sukcesu była ona wytyczną działalności środków masowego przekazu.

W rzeczywistości był to dobrze zorganizowany antykomunistyczny akcent, który podszyty pewnymi przesłankami gwarantował polskiej ludności odrobinę swobody, tak by władze Związku Radzieckiego nie mogły wpływać na zainteresowania Polaków oraz by ich inwigilacja przebiegała w spokojniejszej atmosferze.

List został wysłany do Józefa Tejchmy - ministra kultury PRL. I wzbudził wiele kontrowersyjnych emocji. List był jedną z tych form protestu, która przynosiła zdecydowane i ściśle określone rezultaty - było powszechnie akceptowana. O ile w ówczesnych czasach nie każdy mógł pozwolić sobie na tak śmiały gest, list 15 był przedsięwzięciem udanym, gwarantował bowiem dostęp i kontakt z polską tradycją a dzięki tradycji pozwalał również wpływac na decyzje polityczne i ukierunkowanie polskiej ludności, co zwiększało szanse na zainteresowanie się polskimi sprawami na arenie międzynarodowej.