Samuel Zborowski - sylwetka postaci. Tzw. sprawa Zborowskich - opracowanie

W drugiej połowie XVI wieku w Rzeczpospolitej zaczęła kształtować się prężna opozycja antykrólewska, której trzon stanowili przedstawiciele najważniejszych rodów magnackich oraz szlachta, wybitnie niezadowolona ze wzrostu pozycji Jana Zamoyskiego – kanclerza wielkiego koronnego od 1576 i hetmana wielkiego koronnego od roku 1578 – w państwie; później także starosty krakowskiego. Konflikt pomiędzy opozycjonistami a obozem królewskim zaostrzyła dodatkowo tzw. sprawa Zborowskich.

23. lutego roku 1574 na zamku na Wawelu odbywały się uroczystości z okazji elekcji Henryka Walezego, w skład których wchodził również tradycyjny turniej rycerski. Kiedy na arenę wyjechał rotmistrz Samuel Zborowski i zwyczajowo rzucił na ziemię swoją rękawicę, aby wyzwać śmiałków na pojedynek ku czci nowego króla, okazało się, że nikt „godny” nie ośmielił się podjąć rzuconego przez niego wyzwania. Spośród zgromadzonych jedynie pospolity żołnierz w służbie kasztelana wojnickiego Jana Tęczyńskiego, niejaki Karwat, zdecydował się stanąć w szranki z rotmistrzem, co sam zainteresowany uznał za wielką zniewagę swojego imienia. Rozwścieczony otrzymanym afrontem, Zborowski wszczął nawet na oczach samego króla awanturę, w której doszło do przepychanki między nim a Janem Tęczyńskim i jego świtą. Walczących starał się za wszelką cenę rozdzielić kasztelan przemyski Andrzej Wapowski, który jednak w końcu został w afekcie śmiertelnie raniony w głowę czekanem przez Zborowskiego.

W świetle ówczesnego prawa szlacheckiego każde zabójstwo w obecności osoby monarchy (lub podczas sejmu) kończyło się bezwzględną karą śmierci dla winowajcy, ale nowy król nie pozostając głuchy na nalegania zebranych szlachciców, okazał łaskę awanturnikowi i skazał go jedynie na banicję. Nie czekając na rozwój wypadków, Samuel Zborowski niezwłocznie dosiadł konia i zbiegł na Węgry, gdzie znalazł schronienie na siedmiogrodzkim dworze Stefana Batorego.

Sytuacja w Rzeczpospolitej szybko poważnie skomplikowała się w wyniku ucieczki do Francji świeżo koronowanego Henryka Walezego, po której w kraju miało miejsce przeszło trzyletnie bezkrólewie. Druga z kolei wolna elekcja stanowiła, że tron polski  zaproponowany zostanie Stefanowi Batoremu, który już w roku 1576 przyjechał do Krakowa i został koronowany. W orszaku nowego króla do kraju powrócił również – nie zważając na ciążący na nim wyrok – Samuel Zborowski. Próbował on wówczas zrehabilitować się w oczach prawa i zmazać hańbę z roku 1574 biorąc udział m.in. w moskiewskich kampaniach wojennych króla z roku 1580 (Wielkie Łuki) czy organizując (rzekomo w porozumieniu z władcą) wojsko na tzw. Siczy Zaporoskiej – jednak bezskutecznie.

Nie udało mu się zasłużyć na tyle, aby uzyskać od króla tzw. list żelazny, a ponadto cała familia Zborowskich, wbrew swoim oczekiwaniom osiągnięcia wpływowych urzędów i godności państwowych w zamian za poparcie dla kandydatury Batorego, systematycznie traciła swoją pozycję. Wpływ na to miała bez wątpienia rosnąca rola w państwie Jana Zamojskiego, który był zawziętym przeciwnikiem politycznym buntowniczej rodziny. Czynniki te spowodowały przejście przedstawicieli familii Zborowskich do otwartej opozycji wobec nowego króla i jego kanclerza. Pojawiły się nawet pogłoski o zawiązaniu z inicjatywy braci: Andrzeja (marszałka nadwornego koronnego), Krzysztofa (pobierającego, jak się później okazało, regularną pensję od Habsburgów) oraz Samuela Zborowskich szerokiego spisku, w którym udział wziąć miały także Moskwa i Wiedeń – celem ich było podobno nawet zabicie monarchy.

Po ujawnieniu jednoznacznych dowodów zdrady stanu Jan Zamoyski wydał rozkaz natychmiastowej egzekucji wyroku z roku 1574. Okazja do schwytania banity pojawiła się w maju roku 1584, kiedy to Samuel wraz ze swoimi sojusznikami znalazł się na terenie ziemi krakowskiej, gdzie jako starosta szeroką władzę posiadał kanclerz Zamoyski. Wówczas to (11. maja roku 1584) do domu siostrzenicy Samuela w Piekarach, w którym zatrzymał się orszak banity, wtargnęli nocą żołnierze Zamoyskiego i siłą go schwytali. Należy podkreślić, iż czyn ten był wyraźnym nadużyciem władzy ze strony kanclerza, ponieważ – zgodnie z obowiązującym wówczas prawem – posiadłości szlacheckie chronione były szerokim wachlarzem nienaruszalności osobistej i materialnej. Sam Samuel Zborowski został pojmany – rzekomo – podczas drogi powrotnej na emigrację, a ponadto nie był prawomocnie skazany na tzw. infamię (obligującą każdego urzędnika do wykonania kary śmierci), lecz jedynie na banicję (pozbawienie praw politycznych i cywilnych, czyli de facto wygnanie), co więcej –  wykonanie egzekucji wyroku wymagało formalnego potwierdzenia królewskiego – oficjalnie Stefan Batory nie godził się na aresztowanie Zborowskiego, ale istnieją przypuszczenia, iż Jan Zamoyski działał przy cichej jego aprobacie (król miał rzekomo w stosunku do banity wypowiedzieć słowa: „Canis mortuus non mordet” – „Martwy pies nie kąsa”). Oskarżonego o zdradę stanu osadzono w baszcie wawelskiej – ostatecznie po dwóch tygodniach, bez wymaganego procesu sejmowego, w dniu 26. maja roku 1584 pod basztą Lubranką Samuel Zborowski został ścięty.

Była to bezprecedensowa w dziejach nowożytnego ustroju szlacheckiego tak bezwzględna egzekucja prawa na przedstawicielu stanu szlacheckiego, która wywołała niewyobrażalną burzę w środowisku sejmowym. Szlachta oskarżała króla o jawne naruszenie swoich przywilejów, a kanclerzowi Zamoyskiemu zarzucała samowolę, nadużywanie kompetencji i działania inspirowane najzwyklejszą chęcią zemsty – spowodowało to dalsze pogorszenie się relacji na linii szlachta-król. Kontynuując swoją politykę twardej ręki, król powołał pod sąd sejmowy braci Samuela Zborowskiego – Andrzeja i Krzysztofa – z których pierwszy został ułaskawiony, a drugi, wobec przytłaczających dowodów knowań przeciwko królowi (m.in. kompromitująca korespondencja z Habsburgami), bezwarunkowo skazany na utratę mienia, pozbawienie szlachectwa i banicję.

Epilogiem tzw. sprawy Zborowskich były jeszcze postanowienia sejmów z lat 1588, czyli „Ustawa Zborowskich o zarzut zbrodni stanu”, która precyzowała postępowanie sądowe w razie oskarżenia o obrazę majestatu (m.in. z procesu wykluczono osobę władcy jako jedną ze stron konfliktu, pozostawiając wyrok wewnętrzną kwestią szlachty) oraz 1589, kiedy to uznano egzekucję Samuela Zborowskiego z roku 1584 za w pełni zgodną z prawem.