Sowiecko-litewski pakt o wzajemnej pomocy (październik 1939)

Pakt Ribbentrop-Mołotow z 23 sierpnia 1939 r. podzielił terytorium ówczesnej Rzeczpospolitej Polskiej pomiędzy hitlerowskie Niemcy a Rosję Radziecką na tzw. strefy wpływów. Skutecznie realizacja planu niemieckiego blitzkriegu połączona z zdradzieckim wkroczeniem Armii Czerwonej na Kresy Wschodnie w dniu 17 września 1939 r. doprowadziły do faktycznego IV rozbioru Rzeczpospolitej.

1 września 1939 r. w obliczu niemieckiej agresji na Polskę sąsiadująca z nią od północy Litwa ogłosiła formalną neutralność, nie chcąc póki co opowiadać się w światowym konflikcie po jednej ze stron. Pierwotna umowa pomiędzy Moskwą a Berlinem stanowiła, że przezterytorium północnej Litwy przechodzić będzie przyszła granica niemiecko-sowiecka , przy czym wszystkie ziemie na zachód od niej miały być kontrolowane przez Niemcy, a Łotwa, Estonia i Finlandia stać się Republikami Radzieckimi.

Nadmienić należy, że przyjazne stosunki jakie wytworzyły się pomiędzy Warszawą a państwem litewskim w dobie Rzeczpospolitej Obojga Narodów już dawno odeszły w zapomnienie. Całe dwudziestolecie międzywojenne upłynęło w stosunkach pomiędzy oboma krajami pod znakiem nieustannych zatargów granicznych oraz wzajemnych pretensji terytorialnych – główną kością niezgody była Wileńszczyzna, którą Polacy zagarnęli podstępem w 1922 r. Dopiero w 1938 r. rządowi polskiemu udało się pod groźbą wypowiedzenia wojny wymusić na Litwinach wznowienie stosunków dyplomatycznych. Jednak relacje na linii Kowno-Warszawa dalekie było od życzliwych.

Nieustanna presja polityczna oraz perswazja militarna rządu niemieckiego zmusiła w końcu Litwę do zbrojnego wystąpienia przeciwko Polsce. Wykorzystując beznadzieją sytuację Polski na froncie, wojska litewskie w dniu 27 września 1939 r. wkroczyły do Wilna i opanowały przy pomocy Armii Czerwonej cała niemal Wileńszczyznę. Natychmiast po przejęciu kontroli nad miastem rozpoczęła się agresywna litwinizacja życia publicznego w etnicznie polskim dotychczas Wilnie oraz masowe prześladowania Polaków, spośród których wielu zostało pozbawionych stanowisk i majątków.

Zamknięty został również polski Uniwersytet im. Stefana Batorego w Wilnie – 15 grudnia 1939 r.
Równocześnie doszło do drugiego układy niemiecko-sowieckiego korygującego nieco postanowienia tajnego protokołu Ribbentrop-Mołotow . 28 września 1939 r. postanowiono, że Litwa pozostanie w całości pod kontrolą Związku Radzieckiego. Bezpośrednią konsekwencją tej decyzji było rozszerzenie sowieckiej protekcji na ziemie litewskie, które formalnie miało miejsce 10 października 1939 r. – podpisano wówczas radziecko-litewski układ o „wzajemnej pomocy”. Na jego mocy ZSRR przekazywał Litwie zachodnią Wileńszczyznę z Wilnem, które mimo wcześniejszego przebywania w poza granicami kraju było cały czas uznawane za oficjalną stolicę państwa, znajdującą się jedynie pod tymczasową okupacją polską. W zamian władze litewskie musiały zgodzić się na stacjonowanie na terytorium swojego państwa garnizonów radzieckich liczących w sumie ok. 20-30 tys. żołnierzy oraz utworzenie baz wojskowych Armii Czerwonej w Nowej Wilejce, Olicie, Prenach i Gajżunach.

Sytuacja taka praktycznie ubezwłasnowolniała politycznie rząd litewski, który od tej pory był całkowicie zależny od swoich „sowieckich przyjaciół”. Zainstalowane z czasem w Wilnie komunistyczne władze doprowadziły ostatecznie w do wcielenia terytorium Litwy do ZSRR, jako jednej z republik nadbałtyckich pod nazwą Litewskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. Niezależne państwo litewskie zniknęło z mapy Europy na prawie pół wieku, swoją niepodległość uzyskując dopiero po rozpadzie Związku Radzieckiego, 11 marca 1990 r.