Rozbicie dzielnicowe - Polska dzielnicowa po śmierci Kazimierza Sprawiedliwego do zjazdu w Gąsawie

Wprowadzona testamentem Bolesława Krzywoustego w życie nowa zasada sprawowania władzy w państwie polskim, czyli zwierzchność senioralna najstarszego z rodu Piastów nad całością jego terytorium, przetrwała w pierwotnej formie zaledwie 39 lat. W roku 1177 miała miejsce w Krakowie rebelia, która zakończyła się odsunięciem od władzy panującego princepsa – Mieszka III Starego – i zastąpieniem go przez najmłodszego z synów Bolesława Krzywoustego, pogrobowca Kazimierza II Sprawiedliwego. Było to precedensowe w dziejach Polski dzielnicowe odejście od zasad senioratu, bowiem za życia najstarszego z Piastów władzę sprawował jeden z  młodszych jego braci.

Od tego momentu umownie datuje się początek kryzysu koncepcji senioralnej Bolesława Krzywoustego. Dalsze lata upłynęły w Polsce pod znakiem bratobójczych i wyniszczających walk o tron krakowski, a w dalszej perspektywie doprowadziły do niemal całkowitego zaniku nadrzędnej roli seniora wobec książąt dzielnicowych.

Kilkakrotnie zmuszany przez okoliczności do zrzeczenia się godności princepsa Mieszko III Stary zmarł w roku 1202 i na jego osobie zakończyło się panowanie bezpośrednich potomków Bolesława Krzywoustego. Następstwo po zmarłym sędziwym władcy z Wielkopolski panowie małopolscy zaproponowali synowi Kazimierza Sprawiedliwego – Leszkowi Białemu – ale ostatecznie, w obliczu braku porozumienia w sprawie książęcych doradców, władzę objął Władysław Laskonogi, najmłodszy syn Mieszka Starego. Jego panowanie trwało zaledwie cztery lata i już w roku 1206 (po śmierci popierającego go wpływowego wojewody wielkopolskiego, Mikołaja) tron krakowski objął właśnie Leszek Biały.

Interwencja papieska w roku 1210 i nagłe przywrócenie dekretem Innocentego III zasady senioratu w pierwotnym jej znaczeniu zaowocowało przejęciem władzy zwierzchniej przez najstarszego z roku, Mieszka IV Plątonogiego. Po śmierci księcia w roku 1211 przywrócono ponownie rządy Leszka Białego, któremu w najbliższych latach udało się w miarę ustabilizować sytuację wewnętrzną i pozycję międzynarodową rozbitego państwa polskiego. Wyjątkowo częste zmiany na senioralnym krakowskim tronie w pierwszej dekadzie XIII wieku świadczą ewidentnie o załamaniu się podstaw centralnej i uznawanej przez poszczególnych książąt dzielnicowych władzy zwierzchniej. Sytuacja wówczas znacznie odbiegała od ideałów, jakie w swojej ustawie sukcesyjnej przedstawił Bolesław Krzywousty.

Obfitujące w sukcesy w polityce zagranicznej oraz gwarantujące względną stabilizację rządy Leszka Białego jako princepsa i księcia krakowskiego, zostały brutalnie i podstępnie zakończone w roku 1227 podczas pojednawczego z pozoru zjazdu Piastów w Gąsawie, na którym to syn Mieszka Starego został zamordowany. Leszek Biały był ostatnim z książąt krakowskich, którego (umowną przynajmniej) senioralną władzę zwierzchnią uznawali niemal wszyscy książęta dzielnicowi – wraz z jego rządami zakończone zostało definitywnie trwanie przy ustalonej w roku 1138 zasadzie senioratu. Pod rządami następców Leszka Białego państwo polskie ulegało stopniowemu rozkładowi na osobne prowincje, które zaczęły prowadzić niemal niezależną politykę zagraniczną oraz interesy własne (lokalne) stawiały wyżej niż ogólnopaństwową rację stanu.