Cywilizacyjne przemiany w Europie od odrodzenia do oświecenia

Średniowiecze upłynęło pod znakiem krzyża i miecza. Z jednej strony, wszechobecność Boga w kulturze europejskiej tamtych czasów znalazła wyraz w monumentalnych katedrach, wielu wybitnych dziełach filozoficznych i w budowaniu wspólnej całemu kontynentowi tożsamości. Jednak nie można zapomnieć o wojnach religijnych (wyprawy krzyżowe), zbójniczym wojowaniu i grabieżach, dokonywanych w imię chrystianizacji niewiernych oraz nędzy i ciemnocie, panującej wśród najuboższych. Nic więc dziwnego, że odrodzenie, czyli renesans - epoka następująca po Wiekach Średnich - przyniosła całkowitą zmianę światopoglądu.

Renesans rozwijał się między XIV a XVI wiekiem (zaczął się we Włoszech, stopniowo opanowując prawie całą Europę) - w burzliwym czasie przemian i przełomów. Podstawowym prądem umysłowym renesansu był humanizm, stawiający w centrum zainteresowania człowieka, głoszący jego wyjątkowość i niezwykłą wartość. Czerpiąc z otwartości Starożytnych Greków i Rzymian, głosząc chwałę klasycyzmu, ludzie renesansu nieprawdopodobnie rozwinęli naszą wiedzę o sobie samych i o otaczającym nas świecie. Wystarczy powiedzieć, że właśnie w tej epoce żył i tworzył Leonardo z Vinci - jeden z najwybitniejszych Europejczyków wszechczasów.

Renesans przyniósł Europie zmianę filozofii (odejście od religii, a skupienie się na człowieku), oglądu świata (epoka odkryć geograficznych przyniosła wiedzę o nieznanych dotąd cywilizacjach i kulturach, a wynalazki i odkrycia, jak choćby te dokonane przez słynnych astronomów, z Mikołajem Kopernikiem na czele, czy fizyków, np. Galileusza, dostarczyły podwalin przyszłej nauki; dzięki konstrukcji Gutenberga rozwijał się druk), rozkwit kultury (w Anglii tworzył Szekspir, we Włoszech Petrarca, w Polsce – Kochanowski, kwitło malarstwo i architektura; tłumaczono biblię na języki narodowe, które stopniowo wypierały łacinę ze świątyń; przyczyniło się to do wzrostu świadomości narodowej społeczeństw) i zmianę podejścia do religii (działalność Marcina Lutra, Jana Kalwina i innych doprowadziła do reformacji i rozwoju protestantyzmu, będącego odpowiedzią na zepsucie ludzi Kościoła i niewydolność jego struktur; odpowiedzią hierarchów była kontrreformacja, posługująca się m.in. Świętą Inkwizycją - ruch, który pchnął Europę na skraj wojen domowych i religijnych oraz powiększył przepaść między różnymi wyznaniami).

Renesans przeszedł niezauważenie w barok. Egzystencjalny niepokój i trudności z ogarnięciem rozumem wszystkich zmian renesansu doprowadziły do powtórnego zwrócenia się ku religii i temu, co mistyczne. Nie zrezygnowano z osiągnięć wcześniejszych epok, jednak nadano im charakterystyczny, barokowy charakter. Skoro bowiem zdobyta wcześniej wiedza nie przyniosła rozwiązania podstawowych problemów, być może remedium byłoby ubranie jej (wiedzy) w metafizykę i duchowość.

Wybujałość sztuki baroku stała się przysłowiowa (przerost formy nad treścią). Widać ją zarówno w architekturze (np. Fontanna di Trevi w Rzymie), jak w poezji (dzieła Wespazjana Kochowskiego), malarstwie (Caravaggio, Rubens, Rembrandt) czy sztuce użytkowej (ogromne oprawy luster, w których ginęły zwierciadła, olbrzymie, niefunkcjonalne krzesła i stoły itd.).

Polsce barok przyniósł sarmatyzm - nurt, kształtujący naszą kulturę w tej i w późniejszych epokach. Sarmatyzm był wyrazem polskiej megalomanii, snem o potędze i dominującej pozycji wśród innych narodów, ale też wielokulturowym amalgamatem tego, co barwne i piękne, okraszonym rodzimym indywidualizmem i niepowtarzalnym charakterem.

Trzecia epoka, oświecenie, była wiekiem rozumu. Barokowe rozpasanie rozwijało to, co dostało w spadku po renesansie, jednak samo niewiele tworzyło. Inaczej oświecenie. Rozwinęła się matematyka i nauki ścisłe (prace Izaaka Newtona, Gottfrieda Leibniza, czy chemika, Antoine’a Lavoisiera), technika (parowy silnik Watta, latające balony). Pojawiły się nowe idee polityczne, które doprowadziły m.in. do obalenia monarchii we Francji, czy wybicia się Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej na niepodległość i niezależność. Niższe klasy społeczne domagały się uznania ich praw i przywilejów. W Polsce oświecenie było czasem upadku i, wreszcie, niewoli.

Pierwsze idee kapitalizmu i proto-socjalizmu lub sprzeciw przeciwko ingerencji Kościoła w wewnętrzne sprawy państw pojawiały się w dziełach wybitnych filozofów (Rousseau, Voltaire, Diderot).

Te trzy epoki, tak charakterystyczne dla kultury europejskiej, przyniosły Staremu Kontynentowi przemiany polityczne, kulturowe i społeczne. Między XIV a XVIII wiekiem Europa widziała narodziny i upadek narodów, idei i filozofii, a spuścizna tych czasów wciąż żyje w ludziach XXI w.