Państwo wczesnopiastowskie (X-XII w.) - geneza, rozwój i funkcjonowanie

Uchwała sukcesyjna Bolesława Krzywoustego miała na celu nie dopuścić do rozbicia terytorialnego państwa polskiego, jak to miało miejsce chociażby we Francji, Czechach czy Rusi. Słabo rozwinięty aparat państwowy wczesnośredniowiecznych monarchii, powodował, że władza centralna nie posiadała wystarczającej siły do scalenia całości terytorium. Tereny nierzadko zróżnicowane były kulturowo i językowo.

Na mocy testamentu Krzywoustego największe tereny objąć miał najstarszy syn, który sprawować miał również władze zwierzchnią nad pozostałymi dzielnicami. Jak się szybko okazało, pomysł Bolesława nie był zbyt dobry, gdyż niemal natychmiast po jego śmierci (1138)  rozpoczął się okres wojny domowej. Senior Władysław został pokonany i w 1146 r. uciekł z kraju, a jego miejsce zajął Bolesław IV Kędzierzawy. Zmiana ta została zakwestionowana przez Fryderyka Barbarossę, który przystąpił do ataku na ziemie polskie. Po śmierci Kędzierzawego seniorat przeszedł w posiadanie Mieszka III Starego, któremu pomimo usilnych starań nie udało się stworzyć silnej władzy zwierzchniej. Kazimierz II Sprawiedliwy, który objął władzę w Krakowie w roku 1177, w pewnym stopniu zaczął wprowadzać reformy, a także uzyskał poparcie papiestwa dla siebie i swych potomków. Na przełomie wieków XII i XIII toczyła się walka o tron krakowski, który traktowany był jako symbol zwierzchności nad całą Polską. W konflikcie uczestniczyli głównie Leszek Biały oraz Mieszko Stary. Za panowania kolejnych władców rozbicie jeszcze bardziej się pogłębiało.

Słabość książąt polskich prowadziła do coraz większych strat terytorialnych. W zależność od obcych popadli władcy pomorscy. Bogusław I w 1180 roku został lennikiem Fryderyka Barbarossy. Niedługo później Fryderyk II Sztauf zapewnił na tym terenie zwierzchnictwo margrabiom brandenburskim. Walki o ziemie śląskie toczyły się między Bolesławem Rogatką a brandenburczykami.
W trakcie rozbicia dzielnicowego władza centralna stopniowo słabła. Wzrastała za to rola pomniejszych książąt oraz będących z nimi w sojuszu duchownych. Rosła również istotność wieców – złożonych z wąskiej grupy dostojników duchownych i świeckich.

Częste wojny doprowadziły do konieczności reorganizacji wojska. Podstawą stali się wojowie-rycerze, którzy opłacani byli przez księcia. Nie istniał obowiązek służby wojskowej, czasami jednak ludność była angażowana do budowy i naprawy umocnień grodu.

Wykształciło się również społeczeństwo stanowe. Coraz większymi przywilejami cieszyli się duchowni, którzy powiększali zakres swoich majątków. Nadania ziemskie i immunitety przypadły również w udziale rycerstwu. Mieszczanie uzyskali specjalny status dopiero za sprawą lokacji miejskich na prawie niemieckim. W najgorszej sytuacji znajdowali się chłopi, którzy nie posiadali żadnych przywilejów i uprawnień, a do tego obciążani byli czynszami.

Za sprawą rozbicia dzielnicowego, Polska aż do czasów Kazimierza Wielkiego pogrążała się w chaosie. Zreformowaniu musiał ulec przede wszystkim system władzy, którzy do tej pory rozbity został na pomniejszych władców. Konieczne stało się ujednolicenie prawodawstwa, oraz stworzenie skarbu państwa, na który składałyby się dochody pochodzące z ceł. Ograniczeniom musiały zostać również poddane rozbudowane przywileje stanowe, a ziemie bezprawnie zagarnięte powróciły pod władanie króla.

Bilans okresu rozbicia nie był korzystny. Poszczególne dzielnice i okręgi nie były wystarczająco silne, aby skutecznie bronić swych ziem. Walczono z wrogami, jak i ze sobą nawzajem. Mnożyli się władcy, a ich tereny ulegały zmniejszeniu. Konieczny porządek zaprowadzony został dopiero przez Kazimierza Wielkiego.