Szlachta polska - znaczenie polityczne, gospodarcze, społeczne i kulturalne

Pojawienie się stanu szlacheckiego w Polsce było efektem zmian dokonujących się w warstwie rycerskiej średniowiecza. W zamian za usługi militarne rycerze otrzymali wystarczająco dużo przywilejów i ziem, aby stać się liczącą siłą, z którą władca musiał się liczyć.

Kluczowe dla wykształcenia się odrębnego i w miarę jednolitego stanu szlacheckiego były przywileje generalne, które nie wprowadzały rozróżnienia na wyższe i niższe rycerstwo. Przez cały wiek XIV i XV dochodziło do stopniowego rozszerzania i rozbudowywania przywilejów szlacheckich, które przyznawano w zamian za doraźną pomoc militarną jak i za zgodę na objęcie tronu. Czynił tak zarówno Kazimierz Wielki jak i Władysław Jagiełło czy Kazimierz Jagiellończyk. Ostatecznie w roku 1493 zwołano pierwszy dwuizbowy Sejm Walny, w którym zasiadali zarówno przedstawiciele władzy królewskiej, jak i szlachta. Monarchia stanowa zakładała wówczas współrządy króla, duchowieństwa i szlachty.

Tym, co decydowało o wyjątkowości szlachty były liczne przywileje nagromadzone na przestrzeni wieków. Od reszty społeczeństwa odróżniało ich prawo do dziedzicznego posiadania ziemi, jurysdykcja nad poddanymi, nietykalność osobista bez wyroku sądowego jak również i różnego rodzaju swobody podatkowe i celne. Obowiązkiem natomiast była służba w polskim wojsku w momencie, gdy król zarządza pospolite ruszenie.

Szlachtą zostawały osoby urodzone z legalnego związku rodziców szlacheckich. Stan można było zyskać również na drodze nobilitacji (uszlachcenie – panujący nadawał herb osobie niemającej szlacheckich przodków) lub indygenat (możliwość uzyskania szlachectwa przez szlachtę zagraniczną, przyznawany przez króla i sejm). W rzeczywistości, dość powszechne stawało się nie zawsze legalne przenikanie do tej warstwy ludzi pochodzenia mieszczańskiego, w efekcie czego w epoce nowożytnej, około 10% obywateli Rzeczpospolitej mogło pochwalić się tym tytułem. Na bazie warstwy szlacheckiej ukształtowała się w Polsce w wiekach XVI-XVIII formacja kulturowa zwana sarmatyzmem. Była ona oparta na mitotwórczej koncepcji utożsamiania szlachty polskiej z ludem sarmackim. W ten sposób chciano zamanifestować swą niepowtarzalność oraz opozycję wobec zachodnioeuropejskich wzorców życia społecznego i obyczajowości. Idea ta łączyła się również z koncepcją mocarstwowości Rzeczpospolitej.

Pomimo, iż nie istniał prawny podział wewnątrz stanu to jednak szlachta nie była jednolita. Różnice tworzyły się głównie na fundamencie ekonomicznym. I tak wykształciła się magnateria (duże rody arystokratyczne mające w posiadaniu rozległe tereny wraz ze swoimi miastami oraz szlachtę klientelę), szlachta bogata, średnia i drobna oraz ta, która swoich ziem się wyzbyła, czyli gołota. Zarobki czerpała szlachta z folwarków pańszczyźnianych, na której pracowali okoliczni chłopi. Wiek XVII przyniósł wzrastającą dominacje warstwy najbogatszej – magnaterii, która niemalże zrównywała się w prawach w królem i jawnie występowała przeciwko niemu (rokosze Zebrzydowskiego i Lubomierskiego). Tym samym, pozostałe warstwy szlacheckie traciły na znaczeniu.

Szlachta ostatecznie straciła swe znaczenie polityczne po rozbiorach, jednocześnie zachowując swe posiadłości. Zmniejszenie jej liczby było efektem angażowania się w ruch niepodległościowy, za które przypłacili deportacją w głąb Rosji lub przymusową emigracją na Zachód. Wraz z rozwojem przemysłowym ziem polskich zmianom ulegało również społeczeństwo, w którym urodzenie nie miało już tak dużego znaczenia. Stan szlachecki został ostatecznie zniesiony na podstawie zapisów Konstytucji Marcowej z 1921 roku.