Polskie ugrupowania socjalistyczne, narodowe, i ludowe wobec idei niepodległości Polski na przełomie XIX i XX wieku

Powstałe na przełomie wieków XIX i XX w Polsce partie prezentujące nowoczesne opcje polityczne nie były zgodne co do kwestii niepodległości. Nie rzadko zdarzało się, iż przedkładały one interesy własnej orientacji ponad interes narodowy. Warto zatem przyjrzeć się programom partii socjalistycznych, narodowych i ludowych właśnie pod tym kątem.

Powstanie ruchu socjalistycznego na ziemiach polskich było skutkiem wejścia na drogę kapitalizmu i uprzemysłowienia. Pierwszą partią powołaną w reakcji na dramatyczne warunki ludności robotniczej na ziemiach polskich, była Międzynarodowa Socjalno-Rewolucyjna Partia „Proletariat”. Powstała ona w roku 1882 z inicjatywy Ludwika Waryńskiego. Pionierzy polskiego socjalizmu ewidentnie dystansowali się od kwestii niepodległościowych, gdyż te nie zostały nawet poruszone w ich programie. Skupiono się jedynie na rewolucji proletariackiej, która doprowadzić miała do powstania państwa socjalistycznego. Zupełnie inaczej sytuacja wyglądała w projekcie Polskiej Partii Socjalistycznej założonej na zjeździe paryskim w 1892 roku. Organizacja Stanisława Mendelsona, Bolesława Limanowskiego i Feliksa Perla kładła nacisk na walkę o niepodległość pod przewodnictwem robotników. Liczono, że może się to stać w momencie konfliktu między zaborcami.

Odzyskane państwo stopniowo ewoluować miało w kierunku socjalizmu. W reakcji na narodowe akcenty PPS-u powstała kolejna, znacznie bardziej radykalna partia socjalistyczna o charakterze marksistowskim,  Socjaldemokracja Królestwa Polskiego (i Litwy od roku 1900). Działacze tacy jak Marchlewski, Luksemburg czy Warski uważali hasła walki narodowowyzwoleńczej za odstępstwo od rewolucyjnej doktryny. Jeśli bowiem „proletariat nie ma ojczyny” to walka o nią jest szkodliwa dla całego, międzynarodowego ruchu. Poza tym, w efekcie przyszłej, powszechnej rewolucji granice i tak zanikną. Spory między PPS i SDKLiL przeniosły się nawet na łono II Międzynarodówki w roku 1896, gdzie ostatecznie przyznano narodom prawo do samostanowienia.

W przypadku partii socjalistycznych, kwestia niepodległości w dużej mierze uzależniona była od stopnia radykalizmu wyznawanej doktryny.

Ruch narodowy, jak sama nazwa wskazuje, nie miał takich dylematów. Powszechnie zgadzano się, iż niepodległość Polski jest konieczna i niezbędna dla przetrwania narodu. Różniono się jednak w kwestii tego, kiedy i na jakich warunkach kraj ma się odrodzić. Pierwsza Polska organizacja narodowa – Liga Polska, założona przez Zygmunta Miłkowskiego, zdecydowanie opowiadała się za jak najszybszym wyzwoleniem w granicach przedrozbiorowych. Prowadząc działalność na rzecz ogólnonarodowego powstania negowała ona jedynie pozytywistyczne metody walki. Choć Roman Dmowski, założyciel Ligi Narodowej (1893 r.), również odczuwał pogardę dla ugodowości to jednak i wobec działań powstańczych był sceptyczny. Odzyskanie niepodległości było dla niego celem dalekosiężnym, które poprzedzone być musi ukształtowaniem nowoczesnego narodu polskiego. Obrona polskości polegać miała na rywalizacji ekonomicznej i kulturalnej z zaborcami oraz organizowaniu biernego oporu.

Przekształcenie Ligi Narodowej w Narodową Demokrację (endecję) nie zmieniło postrzegania kwestii niepodległościowej przez Dmowskiego, który przeciwny był nielegalnej walce zbrojnej. Narodowcy skupili się bowiem na zabieganiu u Rosjan o przyznanie Polsce autonomii. Zbliżenie z carską Rosją przełożyło się na walkę z polskimi socjalistami optującymi za rewolucją.
Ruch ludowy rozwijał się głównie w Galicji, gdyż to tam sytuacja chłopów była najcięższa. Ponadto autonomia gwarantowała prawo do zakładania działalności i szerokiej agitacji. Założone w roku 1895 w Rzeszowie Stronnictwo Ludowe początkowo dystansowało się od kwestii narodowej skupiając się głównie na interesach chłopskich.

Walka o niepodległość zaakcentowana została dopiero w roku 1903 w nowym programie partii, od tej pory funkcjonującej pod nazwą Polskiego Stronnictwa Ludowego. Po rozłamie partii w roku 1913, hasła niepodległościowe znalazły się na sztandarach PSL „Piast” Wincentego Witosa i Jakuba Bojko. Opcja ta zakładała, iż wyzwolenie nastąpi na zasadzie stopniowego poszerzania autonomii. Zbieżność poglądów doprowadziła do zbliżenia PSL-u z endecją. Skłaniająca się ku socjalizmowi PSL „Lewica” podkreślała przede wszystkim postulaty radykalnych zmian społecznych.