Złota Orda - stosunki z Rusią

Po rozpadzie jedności imperium mongolskiego w pierwszej połowie XIII wieku zachodnia jego część przypadła w udziale wnukowi legendarnego Czyngis-chana – Batu-chanowi. Stworzył on na rozległym terytorium na zachód od rzeki Irtysz potężne państwo mongolsko-tatarskie zwane Złotą Ordą lub Ordą Kipczacką – nazwa ta pochodzi od ludu Kipczaków (Połowców, Kumanów), który zamieszkiwał te tereny przed pojawieniem się Mongołów i został wchłonięty przez koczowniczych najeźdźców. Granice jego sięgały ponadto masywów Kaukazu na południu oraz mroźnej syberyjskiej tundry na północy, na zachodzie opierając się niemal o koryto Wisły. Stolicą Złotej Ordy zostało, założone przez Berke (następcę Batu-chana) na przełomie lat 50-tych i 60-tych XIII wieku, miasto Saraj nad Wołgą. Religią panującą po początkowych perturbacjach uczyniono islam.

W wyniku błyskawicznej i naznaczonej niezwykłym okrucieństwem kampanii wojennej Mongołów z początku lat 40. XIII wieku, niemal cała Ruś znalazła się pod bezpośrednią władzą wielkiego chana z Saraju. Jedynie książęta Nowogrodu Wielkiego dzięki swojemu bogactwu oraz sprzyjającym im w odpowiednim momencie warunkom atmosferycznym zdołali zachować wobec Złotej Odry pewien stopień niezależności. Pozostali kniaziowie, włącznie z posiadającym najdalej na zachód wysunięte władztwo – Danielem halickim, zostali zmuszeni do regularnego płacenia na rzecz zwycięzców ogromnej daniny, o której zbieranie troszczyć się mieli specjalnie w tym celu mianowani przez chana (w języku ruskim nazywanego carem) urzędnicy – baskakowie.

Mongołowie w sposób bezpośredni ingerowali także w struktury władzy lokalnej, do której sprawowanie uprawnieni byli książęta ruscy, bowiem żaden z nich nie mógł objąć tronu bez uprzedniego otrzymania od wielkiego chana specjalnego dokumentu, zwanego jarłykiem carskim. Umowną zwierzchność nad wszystkimi księstwami ruskimi sprawował książę Włodzimierza nad Klaźmą, który uważany był za legalnego przedstawiciela i pełnomocnika władzy mongolskiej. Jego kompetencje jednak sprowadzały się głównie do kontrolowania, sprawnego zbierania i przekazywania do stolicy należnych chanowi tatarskiemu danin.

Charakterystyczną cechą dla tatarskich rządów na Rusi było umiejętne wykorzystywanie przez nich niesnasek i sporów pomiędzy poszczególnymi kniaziami. W przypadku, kiedy któryś z podległych uzyskał w swoim władztwie niebezpieczną dla wielkiego chana władzę, był natychmiast wzywany osobiście na dwór do Saraju, skąd – w większości przypadków – już nie wracał.

Z czasem, zagrożeniem dla pozycji Złotej Ordy na ziemiach ruskich stało się dynamicznie rozwijające się państwo litewskie na zachodzie, które z pobudek historycznych także rościło sobie prawa do władzy zwierzchniej nad Rusią. W połowie XV wieku w obrębie Złotej Ordy zaczęły pojawiać się charakterystyczne dla epoki kryzysy i wstrząsy wewnętrzne, które zdestabilizowały władzę centralną w Saraju na tyle, że w niedługim czasie wyłoniły się z niej mniejsze, quasi-samodzielne państewka tatarskie. Do najważniejszych z nich należały: Wielka Orda Nogajska na Syberii, a także chanaty: Krymski, Kazański oraz Astrachański.