Urbanizacja w Polsce - lokacja na prawie niemieckim

Na przełomie wieków XII i XIII na Śląsku powstał pierwsze miasta lokowane według prawa magdeburskiego. Ta swoista kolonizacja polegała na zakładaniu nowych osad według wzorców niemieckich lub przenoszeniu do już istniejących miast nowym rozwiązań. Proces ten był korzystny zarówno dla ludności miejskiej, która według prawa magdeburskiego zyskiwała wiele zwolnień i przywilejów względem władzy administracyjnej oraz dla samych książąt, dla których sama leżąca odłogiem ziemia nie przedstawiała większej wartości, którą zyskiwała dopiero w momencie jej zagospodarowania.

Proces kolonizacji początkowo polegał na zaproszeniu osadników z terenów niemieckich (najczęściej kilku lub kilkunastu rodzin) na niezagospodarowane dotąd ziemie należące do polskich panów oraz zezwolenie im na organizację nowej osady według swoich ojczystych wzorców - własne prawo, obyczaje. Po uzyskaniu immunitetu dla danych ziem, władca spisywał z przedstawicielem ludności osadniczej, czyli tzw. zasadźcą, umowę (przywilej lokacyjny), która precyzowała obszar objęty immunitetem, przyszłe świadczenia mieszkańców na rzecz władcy, obowiązki oraz przywileje zasadźcy oraz najczęściej zawierała decyzję o wyłączeniu nadanych gruntów spod jurysdykcji lokalnych sądów, kasztelanów i wojewodów. Zanim osadnicy zostali sprowadzeni, dokonywano szczegółowych pomiarów gruntów na tzw. łany (17-24 hektary), które były podstawą naliczania podatków na rzecz władcy w przyszłości. Zadanie sprowadzenia osadników oraz ulokowania ich na określonej ziemi spoczywało na barkach zasadźcy, który z czasem stawał się sołtysem nowej wsi i za swój trud był wynagradzany specjalnymi przywilejami, tj. możliwość posiadania większej, zwolnionej od czynszów działki, wyłączne prawo do rybołówstwa i polowań czy monopol na budowę młynów i karczem. Na mocy dokumentu lokacyjnego wszyscy kolonizatorzy zobowiązywali się do uiszczania określonej daniny (czynszu) na rzecz władcy, która mogła mieć postać pieniężną lub dóbr naturalnych, ale w celu zachęcenia ich do osadnictwa, władca precyzował czas tzw. wolnizny, czyli okres czasu (na ogół kilkanaście lat), kiedy to osadnicy zwolnieni byli z wszelkich świadczeń podatkowych.

Do precedensowych polskich udanych lokacji na prawie magdeburskim doszło na Śląsku i w Małopolsce w pierwszej połowie XIII wieku. Pierwszym takim miastem była Złotoryja, której akt lokacyjny nadał Henryk Brodaty w roku 1211 a kolejnymi m. in. Lwówek Śląski (1217), Wrocław (1242), Poznań (1252) czy Kraków (1257). Na Pomorzu w oparciu o prawo niemieckie lokowano np. Szczecin (1243) oraz Gryfino (1254).