Henryk Sienkiewicz „Szkice węglem” - obraz wsi. Opis

W opinii wielu krytyków literackich, „Szkice węglem” Henryka Sienkiewicza to najważniejszy utwór o tematyce wiejskiej w literaturze polskiego pozytywizmu. Autor podjął się aktualnej i bardzo istotnej w XIX wieku problematyki - położenia wsi pouwłaszczeniowej. Sienkiewicz zilustrował sytuację w noweli w sposób realistyczny a tym samym bardzo pesymistyczny i niekorzystny.

Ludność chłopska przestawiona została w opowiadaniu jako ciemna, niezorientowana w realiach powstałych po uwłaszczeniu, co pozwoliło władzom gminnym wykorzystywać ich na każdym kroku. We wsi Barania Głowa nadrzędnym problemem jest analfabetyzm. Wawrzon Rzepa nie umie przeczytać treści dokumentu, który podpisał za namową Zołzikiewicza. Nie zna także zasad kodeksu prawnego, przez co nie ma możliwości obrony. Maria szukając pomocy u władz powiatowych w Osłowicach ma trudności z dotarciem na miejsce, ponieważ nie umie przeczytać napisów na drzwiach.

Sienkiewicz przedstawił w noweli zatrważający, ujemny poziom inteligencji chłopów, w wyniku czego wójt Burak oraz pisarz Zołzikiewicz nadużywają swojej władzy względem mieszkańców Baraniej Głowy. Zamiast służyć pomocą wiejskiej społeczności działają na ich szkodę. Manipulują nimi i szantażują w związku z brakiem zaangażowania w powstanie styczniowe. Są zdolni donieść w każdej chwili na bezradnych chłopów o ich braku zainteresowania sprawami państwa.  

Ludność wiejska wierzy w zabobony. Leczą się za pomocą prymitywnych sposobów, magii zwierząt i przedmiotów. Kiedy zachorował roczny synek Marysi Rzepowej, okładano go wiankami i odprawiano nad chłopcem rytuały z czarną kurą i sitem w ręku. Chłopi są bardzo oddani Bogu, szanują go, ale też czują trwogę przed Stwórcą. Kiedy Wawrzon obwinia Boga za chorobę syna i jest zdolny odsprzedać duszę diabłu, by tylko jego syn wyzdrowiał, pozostali mieszkańcy Baraniej Głowy odsuwają się od Rzepów, a Marysię nazywają diabłową.

Chłopi nie mogli liczyć na pomoc i wsparcie ze strony dworu czy urzędników gminnych. Sienkiewicz skrytykował w noweli zasadę nieinterwencji ziemiaństwa w sprawy wsi. Skorabiewscy poproszeni o radę przez Rzepową zachwali się wobec niej obojętnie. Dbali jedynie o własne dobro nie interesując się chłopami, nad którymi wraz z reformą uwłaszczeniową stracili władzę i kontrolę. Nie ingerowanie w sprawy chłopów było dla nich bardzo wygodne. Nie mieli już wobec niech żadnych obowiązków oraz nie wyciągali żadnych korzyści z obcowania z nimi, a sami z dobrego serca nie zamierzali im pomagać. Chłopi nie potrafili rozumnie zarządzać swoimi interesami, nie radzili sobie bez opieki szlachty. Nikt nie próbował im niczego wyjaśnić, dać cenne wskazówki jak postępować, pomóc w najtrudniejszych sytuacjach. Nie znając prawa i nowych ustaw ( przez nieumiejętność czytania) chłopi nie potrafili skorzystać z nowo nadanych im przywilejów. Pozostawieni sami sobie doprowadzali swoje ziemie i życie do ruiny.

We wsi Barania Głowa autor zaznaczył problem alkoholizmu i przemocy domowej. Rzepa nigdy nie żałował sobie wódki. Kiedy ktoś zwracał mu uwagę, że za dużo pije, Wawrzon odpowiadał „piję, to za swoje”. Po wpływem alkoholu Rzepa stawał się agresywny i bił swoją żonę, którą następnego dni przepraszał i prosił o wybaczenie.

Co najgorsze, tragedia jaka spotkała Rzepów nie zmieniła sytuacji na wsi. Nikt nie wyciągnął żadnej pożytecznej nauki z tej sytuacji, nikt nie podjął się jakiegoś działania by naprawić stosunki społeczne i polityczne w Baraniej Głowie. Sienkiewicz zobrazował smutny, ale prawdziwy obraz dziewiętnastowiecznej wsi. Zacofanej, biednej i z żadnymi perspektywami na przyszłość.