Naturalizm w literaturze i sztuce - charakterystyka, opracowanie

Naturalizm narodził się we Francji drugiej w połowie wieku XIX, jego echa pobrzmiewają jednak także w literaturze XX wieku. W formułowaniu programu ideowego naturalizmu najważniejszą rolę odegrał Emil Zola, ale także Darwin i Bernard. Największymi pisarzami w twórczości których  pojawiają się cechy charakterystyczne tego okresu, byli Flaubert, Goncourt, Maupassant, Huysmans i, oczywiście, Zola. W Polsce naturalizm pojawił się w latach 90. dzięki A. Sygietyńskiemu. W naturalizmie inspirację znaleźli: Witkiewicz, Reymont, Żeromski, Zapolska („Zola w spódnicy”), a później – na przykład – Kaden-Bandrowski.

W warstwie teoretycznej naturalizm stworzył kilka podstawowych założeń. Swój rodowód wywodzi od filozofii pozytywistycznej, którą usiłował przeszczepić na łono literatury. Jeśli idzie o literackie strategie, Zola postulował upodobnienie ich do metodologii eksperymentów naukowych. W praktyce miało to oznaczać całkowity obiektywizm narratora, dokładne przyglądanie się i badanie tkanki świata przedstawionego, prawie empiryczne, zamiast podporządkowywania go gotowym teoriom i założeniom ideowym lub moralizatorskim. Ważnym aspektem jest wpływ Darwina, zwłaszcza ewolucjonizmu i determinizmu. Zola zwykł nazywać człowieka „la bete humaine”, to znaczy „zwierzę ludzkie”. Blisko stąd do biologizmu, motywowania działań postaci biologicznymi potrzebami, popędami i instynktami (behawioryzm). Ponadto naturalizm zdecydowanie stawiał na mimetyzm przedstawienia. Zbliżał się w tym do realizmu, choć opisy obyczajowości zarzucał na rzecz „brania pod lupę” zastanej rzeczywistości w celu wyciągnięcia na światło dzienne jej „brudów”. Zola umieścił swój program w przedmowie do „Teresy Raquin” oraz w serii artykułów „Le Roman experimental” (1880), całość zaś usiłował zrealizować w powieściowym cyklu, który nazwał „Rougon-Macquartowie”.

Praktyka pisarska wybiórczo potraktowała życzenia Zoli. I tak – do stałych motywów czy też chwytów literackich wszedł przykładowo subiektywny narrator rezygnujący ze swojej wszechwiedzy na rzecz uczestnictwa w akcji. Wzrosła rola dygresji, ujawniania chwil z życia postaci, które niekoniecznie musiały mieć związek z fabułą. W zakresie języka naturaliści wciągnęli do swoich powieści kolokwializmy, język ulicy, odgłosy świata. Poszerzyli także dialogi, mocniej związali opis chociażby przyrody z przeżyciami bohaterów, coraz częściej odwoływali się do koncepcji bohatera zbiorowego. Pod szyldem naturalizmu można umieścić takie dzieła jak „Ulisses” Jamesa Joyce'a, „Germinal” oraz „Bestię ludzką” Zoli, a także „Panie Bovary” Gustawa Flauberta.

W Polsce naturalizm rozkwitł na dobre w okresie Młodej Polski. Lubowali się w nim: Zapolska, Reymont, Żeromski. Przyniósł on wiele zmian w prozie krajowej. Coraz częściej rezygnowano z koherentnej kompozycji dzieła na rzecz gawędy, luźno powiązanych momentów czy poszczególnych scen. Łączono go z innymi nurtami. Dzięki niemu rozwinęła się tzw. literatura faktu, zwana także faktami ludzkimi. Z tego czasu pochodzą: „Chłopi”, „Moralność Pani Dulskiej”, „Nad Niemnem” czy „Lalka”. Naturalizm wygasł w sposób, by tak rzec, naturalny w latach 30., kiedy prym wieść poczęły tendencje klasycyzujące. Mimo to trwale zapisał się w historii literatury, wiele zawdzięczają mu proza i dramat zarówno światowy, jak i polski.

W malarstwie naturalizm przyniósł głównie zamiłowanie do  siermiężności, prostoty i brzydoty. Na obrazach pojawiają się głównie chłopi i robotnicy przy pracy. Malowano z natury, starając oddać się ją w jak najwierniejszej postaci, bez zbędnych, jak uważano, alegorii, nawiązań do tradycji czy treści ideologicznych (metaforycznych). Najsłynniejszym obrazem tego okresu są „Kamieniarze” Gustawa Courbeta. Polskim przedstawicielem naturalizmu w sztuce plastycznej był Józef Pankiewicz.