Cechy gatunkowe noweli na przykładzie utworu „Sachem” Henryka Sienkiewicza

Nowela to gatunek należący do tzw. małych form prozatorskich. Słowo pochodzi z języka włoskiego (novella) i oznacza ni mniej, ni więcej, tylko nowość. Jak wiele gatunków literackich jej początków trzeba by szukać w tradycji ustnej, w krótkich, ale zaskakujących i ciekawych opowiadaniach starożytnej Grecji. To tam też powstawały pierwsze zbiory nowel, jak choćby  niestety nie zachowany do dziś zbiór utworów Arystyda z Miletu (II/Iw. p.n.e.). Najbardziej rozpoznawalnym pisarzem zajmującym się nowelistyką był Boccacio, renesansowy autor „Dekameronu”, z którego pochodzi najbardziej znana nowela – „Sokół”. W Polsce ożywienie najstarszej z małych form przyniosła dopiero epoka pozytywizmu, a nowele pisali najwybitniejsi jej przedstawiciele: Prus, Konopnicka, Orzeszkowa i Sienkiewicz.

„Sachem” to nowela w pełni mieszcząca się ramach wyznaczających ten gatunek. Przede wszystkim rozpoczyna ją tzw. ekspozycja, czyli wprowadzenie czytelnika w świat przedstawiony, nakreślenie ogólnych realiów opowiadanej historii. „Sachem” otwiera opis miasta Antylopy, geneza jego powstania oraz zasygnalizowanie głównego wątku. Narrator przybliża etapy rozrastania się miasteczka, mówi o rzezi dokonanej na Indianach, szkicuje portret mieszkańców - kolonizatorów.

W modelowej noweli, kolejnym krokiem postawionym przez autora winno być zawiązanie akcji. Jak przedstawia się to u Sienkiewicza? Już w pierwszym zdaniu dowiadujemy się, że punktem kulminacyjnym wydarzeń będzie przedstawienie cyrkowe, a w nim występ ostatniego z wodzów plemienia Czarnych Wężów – Sachema. Czytelnikowi zostaje przedstawiony program popisów cyrkowych i w tym momencie pojawia się napięcie, które rosnąć będzie aż do końca występu Indianina-akrobaty.

Punkt kulminacyjny – centrum klasycznej noweli, to pojawienie się na scenie tytułowego bohatera. Napięcie osiąga apogeum, emocje rosną z każdym krokiem wodza po linie i z każdym słowem śpiewanej przez niego „pieśni zemsty”. Apogeum jest chwila, kiedy ogarnięta paniką publiczność zadaje pytania, czy ostatni z pobitych przezeń Indian spełni wyśpiewaną przed mgnieniem oka groźbę, a ten wskakuje na podest i podnosi drąg w stronę naftowego żyrandola.

Na koniec przypada rozwiązanie akcji, czyli odkrycie zakrytych dotąd kart, wyjaśnienie zagadek, rozwianie niepokoju i napięcia. Sachem znika, po czym pojawia się z miską na datki i prosi błagalnym tonem i na dodatek po niemiecku o zapłatę za występ. Uwidacznia się morał – utrata pamięci o tradycji i historii to mord, ale wykonany na własnej tożsamości.

Poza czysto technicznymi komponentami istnieją jeszcze trzy utrwalone przez nowelistów warunki, które powinna spełniać prawidłowo napisana nowela: jeden bohater, jeden wątek, jedno wydarzenie. W utworze „Sachem” bohaterów jest dwóch: zbiorowy, będący koniecznym tłem dla wydarzeń oraz tytułowy sachem. Wydarzenia wszakże skupiają się wokół osoby Indianina, jego wystąpienie w cyrku tworzy także główny wątek opowieści. Jako takich wątków pobocznych nie ma, są natomiast krótkie, skondensowane retrospekcje i opisy zachowań Niemców, co służy jednak jedynie nakreśleniu kontekstu dla zdarzeń w cyrku.

Warto zwrócić jeszcze uwagę na cechy noweli typowo pozytywistycznej: zaangażowanie polityczne, realizm, umieszczenie wydarzeń w konkretnej przestrzeni i czasie, rysowanie portretu społeczeństwa, a także dotykanie bieżących, najbardziej palących problemów. Przekłada się to na przejrzystą aluzję dzieła Sienkiewicza do sytuacji narodu polskiego i czyni wyraźną paralelę losu Indian-Polaków i kolonizatorów-zaborców. Opisane realia są zbliżone do panujących w Ameryce XIX w., zaś tamtejsza społeczność przestawiona obrazowo i nie bez lekkiej ironii. Sam problem utraty tożsamości narodowej pod wpływem wynaradawiających działań obcych mocarstw to rzecz pierwszoplanowa, a jej ochrona przedstawiona jako największe zadanie Polaków, zarówno tych żyjących w dawnym Królestwie, jak i rozproszonych po Europie i świecie.