Jan Kasprowicz - charakterystyka twórczości, cechy twórczości

Poezja Jana Kasprowicza stanowi niewyczerpane źródło motywów i tendencji światopoglądowych. Skala problematyki podejmowanej przez twórcę jest ogromna, można jednak wskazać kilka głównych kwestii, przewijających się w poszczególnych okresach jego poetyckich poczynań.

Swoją twórczość liryczną rozpoczął Kasprowicz dosyć wcześnie, bo już w latach szkolnych. Hołdował wówczas tradycjom romantyzmu i pozytywizmu. Pobyt na studiach w Lipsku zmienił nieco kierunek jego zapatrywań, duży wpływ na twórczość poety miały żywotne ówcześnie w Niemczech prądy artystyczne takie jak: naturalizm, ekspresjonizm filozofia Schopenhauera. W tym okresie pojawia się słynny poemat „Giordano Bruno” oraz „Aryman i Oromaz”. Praktycznie do roku 1891 w utworach Kasprowicza dominującą tendencją pozostaje naturalizm. Pojawiają się cykle wierszy: „Obrazki natury”, „Ze Szląska”, sonety „Z chałupy”, czy gawędy „Z chłopskiego zagonu”. Spotkamy w nich opisowość, biologizm, fizykalizm, tematykę losu biednego chłopa, próbę wniknięcia w głąb psychiki prostego ludu, rekonstrukcję przeżyć i uczuć poszczególnych jednostek, a także polską wieś i jej problemy – swoistą relację między „kiedyś a dziś”. Kasprowicz tworzy również naturalistyczny dramat pisany kujawską gwarą pt.: „Świat się kończy”. W Lipsku poeta związany był z kręgiem młodzieży lewicowej, poznał wówczas Ludwika Krzywickiego, który umożliwił mu debiut w prasie socjalistycznej.

Po 1891r. rozpoczyna się tzw. modernistyczny etap w twórczości poety, jego najpełniejszym wyrazem stał się wydany w 1895 r. tom pt.: „Miłość” oraz pochodzący z 1898 r. tom poezji „Krzak dzikiej róży”. Są to lata wyraźnej hegemonii poetyki modernizmu w literaturze XIX-wiecznej, czas wspaniałych debiutów, m.in. Tetmajera, Przybyszewskiego, Miriama. Prym wiodą w tym czasie pisma „Chimera”, „Życie”, w sztuce dominują: symbolizm, ekspresjonizm, impresjonizm, co oczywiście znajduje swój oddźwięk w ukazujących się utworach Kasprowicza. Poeta kładzie nacisk przede wszystkim na walory estetyczne, na nastrojowość, zmysłowość obrazów. Często obraca się w kręgu przyrody tatrzańskiej, podejmuje tematykę piękna, siły, ale i ulotności, marności wszystkiego, co ziemskie. Szczytowym osiągnięciem tego okresu są katastroficzne „Hymny”. Stanowią one również wyraz przełomu światopoglądowego poety, są zapisem prób poszukiwania odpowiedzi na podstawowe pytania religijne, metafizyczne czy egzystencjalne. Kasprowicz nawiązuje w nich do tradycji pieśni kościelnej, w swoich wręcz apokaliptycznych wizjach przewiduje rychły upadek cywilizacji Zachodu. Jest to świadectwo wewnętrznego rozdarcia twórcy świadomego konieczności zagłady czołowych wartości humanistycznych.

W 1906 r. ukazuje się tom prozy poetyckiej Kasprowicza pt.: „O bohaterskim koniu i walącym się domu”. Poeta zwraca się ku prymitywizmowi, swoje utwory zaczyna stylizować na ballady ludowe. Pojawiają się takie teksty jak: „Pieśń o Waligórze”, „Ballada o słoneczniku”, „Bajki, klechdy i baśnie” czy „Marchołt gruby a sprośny”. Poeta sięgał w tym okresie do obyczajowości górali, do folkloru wiejskiego. Po prometejskim buncie przeciwko Bogu, którego wyrazem były „Hymny”, następuje z kolei akceptacja świata i pokora wobec Najwyższego, ściszenie tak emocjonalnego wcześniej tonu. Przyroda zaczyna odgrywać nową rolę w utworach Kasprowicza – staje się wyraźnym znakiem Boskiej obecności w człowieczym świecie.

W 1916 r. poeta wydaje „Księgę ubogich”, w 1926 zaś „Mój świat”, w których akceptacja i afirmacja rzeczywistości dowodzi dużej zależności poety od postawy franciszkańskiej. Są to utwory poszukujące metafizycznego sensu, pełne spokoju, lekkiej rezygnacji czy pogodzenia się ze światem, ale i aprobaty dla ludzkiego życia i człowieczej niedoskonałości. 

Ogromny dorobek poetycki Kasprowicza, jak również różnorodność tendencji artystycznych  i światopoglądowych wykorzystywanych przez niego – począwszy od naturalizmu, skończywszy na przemyślanej postawie franciszkańskiej – wpisują poetę w poczet najwybitniejszych i najpłodniejszych twórców przełomu wieków.