Piotr Skarga „Kazania sejmowe” - Niepokój o losy państwa ukazany w „Kazaniach sejmowych” Skargi

„Kazania sejmowe”, jak wskazuje tytuł, są głosem duchownego w kwestiach państwowych. Powstały one jako utwór literacki, nie były wygłoszone podczas sejmu, ale ich treść wskazuje na takie właśnie przeznaczenie. W formie kazania, Piotr Skarga zwraca uwagę na niebezpieczeństwa, jakie czyhają na Rzeczpospolitą. Nazywa je chorobami i wskazuje na ich związek z grzechami obywateli. W ośmiu kazaniach przedstawia sześć  chorób, ukazując  w ten sposób sytuację polityczną Polski. Jest to obraz krytyczny, skupiony na zagrożeniach, będący jednocześnie przestrogą i napomnieniem do zmiany postępowania.

Pierwsza choroba, o której wspomina kaznodzieja, to „nieżyczliwość ku Ojczyźnie”. Ludzie zapominają, ile dobrego otrzymali od swego kraju, co mu zawdzięczają, pilnują tylko własnego majątku i pożytku, a nie dbają o interesy całości. Jest to myślenie krótkowzroczne, Skarga przyrównuje tu ojczyznę do okrętu, jeśli dosięgnie go nieszczęście, cała załoga pójdzie pod wodę. Jest to więc potępienie prywaty, głośne w szesnastowiecznej literaturze politycznej. Szeroki zakres władzy szlacheckiej pozwalał jej, a szczególnie bogatym rodom magnackim, na prowadzenie podczas sejmów własnej polityki, chroniącej rodowe interesy kosztem dobra ojczyzny. Kaznodzieja potępia tu też powszechny zwyczaj angażowania w wojnę wojsk zaciężnych. Wskazuje, że obrona kraju jest obowiązkiem szlachty, nie powinna się ona wyręczać najemnikami. Tym bardziej, że takie wojska są niepewne i mogą przejść na drugą stronę. Obrona ojczyzny to zaszczyt i przejaw cnoty, nie powinna być więc przedmiotem handlu. Nagrodą za poświecenie w imię patriotyzmu będzie łaska Boża: „Jeśli Pan Bóg płacić ma i tu na świecie chce, królewskie serce obróci abo skądinąd mu nagrodę poda. Jeśli nie chce, dosyć nam na zapłacie po śmierci. I sam dobry uczynek, gdy się przez nas komu, a zwłaszcza wszytkim, dobrze czyni, ma swoje serdeczną zapłatę i pociechę wnętrzną wielką”.

„Niezgoda domowa” to druga z chorób, jakie gnębią polskie społeczeństwo. Autor nawiązuje do przykazania miłości, które obowiązuje wobec wszystkich, tym bardziej wobec rodaków i wyznawców jednej religii. Niezgoda, którą widać szczególnie podczas obrad sejmowych, nie służy nikomu. Szlachta spiera się o swoje racje, a traci na tym cały naród. Wieszcząc nieszczęście i upadek, jaki może przynieść niezgoda, Skarga uderza w ton profetyczny. Późniejsze pokolenia różnie to odczytywały, romantycy widzieli w tych słowach zapowiedź rozbiorów.

Kolejne zarzuty dotyczą ruchu reformatorskiego. Skarga był księdzem katolickim, w reformowanych wyznaniach dostrzegał herezję i zagrożenie jedności narodowej. Jego zdaniem jedność wyznania sprzyjała wewnętrznej zgodzie i stanowiła o sile Polski. Tolerancja religijna wobec nowych odłamów chrześcijaństwa pogłębia wewnętrzne niepokoje. Dlatego nakłania do powrotu na łono prawdziwego kościoła, twierdząc, że: „Katolicka wiara ludzie czyni dobre i cnotę miłujące”, podczas gdy: „Heretycka nauka cnoty suszy i korzeń ich podcina”.

Szóste kazanie poświęcone jest władzy królewskiej, która w Polsce była znacznie osłabiona z powodu licznych szlacheckich przywilejów. Skarga jest zdecydowanym zwolennikiem silnej monarchii, władzy skupionej w rękach króla. Nie chodzi mu wszak o bezwzględny absolutyzm, który w szesnastym wieku nie mógł kojarzyć się dobrze, ale o sprawne rządy silnej ręki, wspierane mądrą radą. W Kazaniu VI pisze: „Nie taką monarchiją chwalimy, jaka jest u Turków, Tatar i Moskwy, która ma bezprawne panowanie. Ale taką, która prawy sprawiedliwymi i radą mądrą podparta jest, i moc swoje ustawami pobożnymi umiarkowaną i okreszoną ma”. Szlachta i magnateria miałyby więc mieć głos doradczy, ale nie decydujący. Można przypuszczać, że takie postulaty  nie spotkały się z dobrym przyjęciem wśród szlachty, tak ceniącej swoją wolność i niezależność. Dla kaznodziei „złota wolność szlachecka” jest przyczyną osłabienia państwa synonimem anarchii i przyczyną przyszłego upadku.

Piąta choroba to „prawa niesprawiedliwe”, a więc niejednakowe dla różnych stanów. Postulaty Skargi są tu dość nowatorskie, szczególnie ten dotyczący wolności osobistej chłopów. Z drugiej strony, jednoznaczna postawa księdza, tu nie jest tak zdecydowana. Nie oponuje on przeciwko istniejącemu porządkowi społecznemu, nie jest rewolucjonistą. Zmierza raczej do sprawiedliwości, która powinna być jednakowa dla wszystkich.

Wreszcie ostania, szósta choroba  to jawne grzechy, które nie są należycie karane, autor wymienia tu: wspomniane wcześniej „niesprawiedliwe prawa”, życie w zbytku, niezgodne z prawem nabywanie ziemi, kradzież ze wspólnego skarbca, wyzyskiwanie słabszych i paranie się lichwą. Wszystko to prowadzi do osłabienia kraju, a więc szkody wszystkich.