Krzysztof Kamil Baczyński „Psalm 2. o krzyżu” - interpretacja i analiza wiersza

Krzysztof Kamil Baczyński zadedykował utwór „Psalm 2. o krzyżu” swojej matce. Wiersz powstał pod koniec 1941 roku, krótko przed świętami Bożego Narodzenia, co może tłumaczyć jego odwołania do tematyki religijnej.

Podobnie jak większość utworów Baczyńskiego, „Psalm” został podzielony na strofy, których rytm wyznacza wyraźnie anaforyczny wers: „Nie nadaremnie jest ten krzyż”, pojawiający się dwukrotnie w niezmienionej postaci i powracający w rozwinięciu w ostatniej partii tekstu. Dzięki tym powtórzeniom podkreślona została zasadnicza dla całego utworu teza o zasadności ofiary Chrystusa, która została tutaj przyrównana do męki pokolenia dorastającego w czasie wojny i okupacji. Chrześcijański krzyż stał się dla młodych ludzi ostoją i zachętą do heroicznej walki z oprawcami dążącymi do zagłady społeczności, która od czasów poetów romantycznych nazywana była „Chrystusem narodów”.

Podmiot liryczny zwraca uwagę na sens tej ofiary nawet w sytuacji, gdy jej symboliczność podlega nieustannej dewaluacji z powodu upływu czasu – w bezpośrednim zwrocie do czytelnika uzmysławia mu ów proces tak, by mógł uświadomić sobie kruchość niekultywowanych, zabijanych przez codzienność wartości:
„Posłuchaj tylko: czas jak mysz
podgryza rozłożysty dąb”.

W czasach spełnionej apokalipsy ów symbol nabiera jednak nowego, tragicznego znaczenia, przybierając postać „odartego z czaszki mózgu”, który odnosi się do ofiary współczesnego pokolenia – umierającego bez czci i poszanowania ze strony oprawców, dla których ludzkie ciało przestało być świątynią, a stało się anonimowym zbiorem organów, tak kruchych i łatwych do unicestwienia.

Krzyż jawi się jednak jako wartość silniejsza niż zło, które go otacza, tkwi bowiem głęboko w nieśmiertelnej miłości i w każdym najdrobniejszym, najbardziej prozaicznym elemencie rzeczywistości, jak choćby w przywołanym w pierwszym wersie trzeciej partii tekstu „psim skowycie w roli”. Ta świadomość daje podmiotowi lirycznemu nadzieję na odrodzenie się dawnych wartości tak, jak sam krzyż, zniszczony okrucieństwem, odnowi się, by znów patronować swoim wyznawcom:
„on się wyciosa z ciszy snu”.

Tymczasem zaś symbol ofiary Chrystusa pozostaje ukrytym w sercach ludzi, stojąc „u każdego progu dni”; wyraża się w ich poczuciu przynależności do ojczystej ziemi i pogodzeniu ze świadomością, że w każdej chwili może ona pochłonąć ich życie, stając się spełnieniem ofiary, do jakiej zostali przeznaczeni: „[ów krzyż] jest, jakbyś ziemię w sercu niósł”.

Utwór zamyka przesłanie podmiotu lirycznego dla czytelnika, przynoszące pewnego rodzaju ukojenie poprzez wiarę w sens dźwigania krzyża, który narzuciła na jego barki historia:
„I nie daremny, bo gdy w lustro łez –
jak w lustro nieba – śmiercią spojrzysz,
zobaczysz, powiesz: otom jest,
którym się krzyżem w Bugu drążył”.

Cierpienie zostaje tu przedstawione jako element samodoskonalenia się jednostki, buduje jej hart ducha, odwagę w patrzeniu śmierci prosto w oczy i nieugięte dążenie do swego przeznaczenia, nawet jeśli owym przeznaczeniem jest los tragiczny.