Utwór Adama Asnyka „Limba” w kontekście haseł programowych pozytywizmu

Adam Asnyk nazywany jest poetą czasów niepoetyckich. Pozytywizm to epoka społeczników, naukowców, robotników, nie poetów. Poezję ceniono o tyle, o ile głosiła hasła epoki: pracy u podstaw, rozwoju naukowego i gospodarczego itp. Ale to, co w ówczesnej sytuacji dla rozwoju kraju było koniecznością, dla poezji okazało się zabójstwem. Sztuki nie można po prostu zaprząc w służbę idei, bez szkody dla jej artyzmu. Dlatego Asnyk starał się łączyć zadania poezji z własnymi przekonaniami i oczekiwaniami odbiorców.

„Limba” to wiersz będący próbą pogodzenia pozytywistycznej estetyki z romantyczną wizją jednostki wybitnej. Tematyka wiersza odnosi się do zagadnień filozoficznych i egzystencjalnych, a jego wymowa jest zdecydowanie bliższa przekonaniom romantyków niż pozytywistów. Tytułowa limba symbolizuje wybitną jednostkę, skazaną na klęskę wśród „karłowatych” świerków. Limba jest dumna i potężna: „Ona się w chmurach kołysze / Ma wolne niebo nad głową!”. Z godnością góruje nad tłumem karłowatych świerków: „Z pogardą patrzy u szczytu/ Na tryumf rzeszy poziomej...”. Kult indywidualizmu to domena romantyków. Limba jest niczym romantyczny bohater, wybijający się ponad przeciętność, niezrozumiany przez tłum, górujący nad nim intelektem i uczuciem. Pozytywizm, przeciwnie, sławił przede wszystkim potęgę ludu. W masach widział potencjał odnowy. Asnyk przeciwstawia się tym hasłom, świerki w jego wierszu są „karłowate”, w „ściśniętym kroczą szeregu”, za wszelką cenę walczą o przetrwanie. Nie ma w nich ani dumy, ani godności, jedynie siła wynikająca z liczebnej przewagi i mniejszych potrzeb, braku marzeń i oczekiwań.

Wymowa wiersza jest więc zdecydowanie romantyczna. Ale ukłonem w stronę pozytywistycznej epoki jest metaforyka, zaczerpnięta z górskiego krajobrazu. Wiersz odczytany dosłownie przedstawia fragment tatrzańskiej przyrody. Pomijając zabieg antropomorfizacji, jest to obraz realistyczny. Poeta przywołuje prawdziwe gatunki roślin i warunki ich egzystencji. Pozytywistyczni, a później także młodopolscy artyści często przedstawiali rodzimy górski krajobraz jako przykład nieskalanego piękna.

Jeden wers naprowadza czytelnika na trop nurtu patriotycznego: „Z dawnych ją siedzib wyparły / Do krain wiecznego śniegu / Niech spanoszeni przybysze / Pełzają dalej na nowo! / Ona się w chmurach kołysze / Ma wolne niebo nad głową!”. „Spanoszeni przybysze” nasuwają skojarzenie z zaborcą. W tym kontekście tłum karłowatych świerków byłby obcym okupantem, który wypiera wolny naród z jego własnej ziemi. Romantyczna literatura nieustannie krążyła wokół problematyki narodowowyzwoleńczej, tworząc wokół niej mitologię polskiego narodu. Pozytywizm nadal głosił patriotyczne hasła, jednak sam patriotyzm pojmował zupełnie inaczej. Kolejne klęski powstańcze i ważące się z nimi represje, zmuszały do szukania innej drogi odzyskania niepodległości. Walkę z wrogiem należało prowadzić na polu gospodarczym i edukacyjnym. Milkną nawoływania do bezpośredniej walki, która tylko wyniszcza kraj i społeczeństwo. Asnyk także nie wzywa do chwytania za broń, jego wiersz jest skargą na nieuniknioną klęskę, ale nie ma w nim buntu. Limba godzi się na swój los, woli zginąć „Prawie ostatnia już z rodu...”, niż zniżyć się do poziomu tych „spanoszonych przybyszów”.

Twórczość Adama Asnyka zdradza fascynację literaturą romantyczną, szczególnie poezji wielkich wieszczów. Poeta nigdy nie oddał się całkowicie na służbę pozytywistycznym hasłom, być może dlatego pozostaje najwybitniejszym poetą tamtego okresu.