Henryk Sienkiewicz „Potop” - nawiązania Henryka Sienkiewicza do kultury sarmackiej

Sarmatyzm królował w Rzeczypospolitej od końca XVI do drugiej połowy XVIII wieku. Była to polska i szlachecka odmiana baroku. Jest on uznawany za niepowtarzalne zjawisko, ponieważ ideologia sarmacka była synkretycznym połączeniem tradycji wschodniej, zachodniej oraz polskiej. Był to swoisty styl życia, opierający się na micie sarmackim: członkowie szlachty wychodzili mianowicie z założenia, iż są przodkami starożytnego, irańskiego plemienia koczowniczo-pasterskiego z kraju Parków, po których odziedziczyli zamiłowanie między innymi do wolności, gościnności, hedonizmu oraz rycerstwa.

Sarmaci uważali się za ludzi oddanych ojczyźnie, stawiających dobro kraju ponad wszelkie inne wartości. Wierzyli, że Polska odegra szczególną rolę na arenie międzynarodowej. Brali czynny udział w walkach narodowowyzwoleńczych, regularnie trenowali i ulepszali sztukę szermierki. Pełnili ważną funkcję podtrzymywania tradycji polskiej. Nieodłącznym elementem stroju szlachty sarmackiej była szabla, zazwyczaj karabela.

Szlachtę sarmacką wyróżniały typowe jedynie dla tej grupy społecznej zwyczaje i strój. Pielęgnowali oni więzi rodzinne i towarzyskie. Cechowała ich gościnność, z chęcią zapraszali do siebie przyjaciół, krewnych, rodaków oraz obcokrajowców. Byli gadatliwi, a ich ulubionym zajęciem było picie i jedzenie. Prowadzili hulaszczy tryb życia, większość czasu spędzali w karczmach na wspólnych rozmowach i ucztowaniu. Sarmaci mieli skłonności do wywoływania niepotrzebnych bójek i potyczek słownych.

Ubierali się w bogate, barwne i dostojne stroje. Nosili żupan, wykonany z kosztownego materiału, przepasany skórzanym pasem słunickim. Na żupan założony mieli kontusz. W czasie zimy dodatkowo okrywali się grubym płaszczem, tzw. delią. Jako okrycie głowy używali futrzanych czapek-kołpaków, natomiast na nogach nosili spodnie szarawary.

Typowym przykładem siedemnastowiecznego sarmaty w powieści „Potop” jest Onufry Zagłoba. Bohater ten jest połączeniem cech osobowościowych i elementów wyglądu kilku postaci z życia realnego oraz postaci literackich. Sienkiewicz, korzystając przy pisaniu dzieła z wielu źródeł historycznych, pamiętników, kronik i innych dostępnych dokumentów, postać Zagłoby wykreował na podstawie między innymi takich osób jak: Ulisses, bohater utworu „Odyseja” Homera, Falstaff z dramatu Williama Szekspira „Henryk IV”, teść Henryka Sienkiewicza Kazimierz Szestkiewicz oraz autor pamiętników, na których wzorował się poeta Jan Chryzostom Pasek.

Ze względu na swoje zamiłowanie do jedzenia, Zagłoba był mężczyzną tęgim i bardzo dobrze zbudowanym. W „Potopie” poznajemy go jako starszego człowieka, chociaż, jak pisze autor, nadal trzymającego formę: „wygląda jak tur”. Na oku nosił bielmo, a na głowie miał szeroką bliznę, przez którą było widać kości czaszki.

Zagłoba prowadził typowy dla kultury sarmackiej styl życia. Był częstym gościem na wystawnych ucztach, solidnie zakrapianych alkoholem. Uwielbiał bawić się przy akompaniamencie muzyki oraz w towarzystwie pięknych dam. Zagłoba lubił opowiadać różne anegdotki w towarzystwie, był gadułą, uwielbiającym znajdować się w centrum zainteresowania. Miał skłonności do konfabulacji, w swoich historiach ubarwiał rzeczywistość, a siebie samego przedstawiał jako mężnego bohatera. Często przypisywał sobie zasługi innych żołnierzy. Był mitomanem. Zagłoba, jak pozostali Sarmaci, był leniwy i kłótliwy. Cechowały do pieniactwo i tromtadracja.

Onufry był wierny swoim towarzyszom szabli oraz królowi Janowi II Kazimierzowi Wazie. Był szczerym patriotą, dzielnie walczącym w obronie ojczyzny i wiary. Zagłoba wyróżniał się sprytem i zdolnościami organizatorskimi. Jego niesamowita pomysłowość często ratowała go z najgorszych opresji. Słynął z wymyślania przebiegłych forteli, dzięki którym wyszedł zwycięsko z wielu starć ze Szwedami.

Onufry Zagłoba realizował w swojej postaci wszelkie założenia mitu sarmackiego w siedemnastowiecznej Polsce. Był sarmatą-rycerzem oraz sarmatą-szlachcicem. Był to kompan do biesiady i do wojaczki, bezgranicznie oddany ojczyźnie i swojemu przywódcy.