Najdawniejsze zabytki języka polskiego – opracowanie

Pierwsze zabytki języka polskiego zaliczyć można do dwóch epok w dziejach polszczyzny. Wszystkie zamknąć można w okresie staropolskim, czyli między IX a XV/XVI wiekiem. W epoce przedpiśmiennej mamy do czynienia głównie z pojedynczymi wyrazami wplecionymi w łacińskie teksty: „Geograf Bawarski”, „Dagome iudex” oraz „Kronika” Thietmara. 

„Geograf Bawarski” to zabytek geograficzno-historyczny, będący opisem anonimowego autora. Pochodzi prawdopodobnie  z IX wieku i zawiera np. plemienne terytoria Europy środkowej, wśród których znajdują się te z obszarów późniejszej Polski. Dagome iudex to zapis oddania przez Mieszka I państwa polskiego pod opiekę papieżowi. Pochodzi z roku około 990, ale znane są tylko jego odpisy z wieków późniejszych. Znajduje się tu kilka nazw własnych, m.in. nazwy geograficzne oraz imię Mieszka. Kronika Thietmara opisuje walki polsko-niemieckie z początku XI wieku. Niemiecki autor wymienia nazwy plemion, nazwy geograficzne oraz imię Chrobrego.

Granicę chronologiczną epoki przedpiśmiennej i piśmiennej wyznacza najstarszy zabytek sensu stricto – „Bulla gnieźnieńska” – datowana na rok 1136. Nie powstała na terenach Polski i nie jest sformułowana po polsku, ale zawiera aż 410 nazw miejscowych i osobowych, dzięki którym możliwa jest rekonstrukcja ówczesnego systemu fonetycznego polszczyzny.

„Księga henrykowska” pochodzi z XIII wieku i jest opisem początku dziejów klasztoru cystersów w podwrocławskim Henrykowie. Poza pojedynczymi nazwami zawiera pierwsze zdanie w języku polskim: „daj, ać ja pobruszę, a ty poczywaj”.

„Bogurodzica” jest najstarszą polską pieśnią religijną, której najwcześniejsza wersja pisana z XV wieku opiera się na oryginale z XIII wieku. Tekst pierwotny to tylko dwie zwrotki, później rozbudowane do dwudziestu dwóch. 

„Kazania świętokrzyskie” to dokument z XIV wieku. Teksty należą do gatunku kazań akademickich, czyli przeznaczone były dla oświeconych słuchaczy. Ich nazwa pochodzi od Gór Świętokrzyskich, gdzie znaleziono je w klasztorze benedyktynów.

„Psałterz floriański” był przechowywany w klasztorze w St. Florian w Austrii. Pochodzi z przełomu XIV i XV wieku i zawiera teksty psałterzowe w języku polskim, łacińskim i niemieckim.

„Roty sądowe” to zeznania składane pod przysięgą podczas przewodów sądowych i pochodzą z przełomu XIV i XV wieku. 

„Kazania gnieźnieńskie” to zbiór 103 tekstów łacińskich i 10 polskich z początku XV wieku.

Wiersz Słoty „O zachowaniu się przy stole” jest pierwszym zabytkiem staropolskiej poezji świeckiej i pierwszy, którego autor jest znany, a pochodzi z XV wieku.

List miłosny z 1429 roku to pierwszy zabytek epistolografii staropolskiej i był częścią większego dzieła. 

„Traktat o ortografii” Jakuba Parkoszowica znamy z kopii z około 1460, a tekst oryginalny pochodził z około 1440. To pierwsza próba znormalizowania ortografii staropolskiej.

„Kodeks Świętosławów” z 1449 roku  jest przekładem tekstu łacińskiego na język polski i zawiera kodyfikację ustawodawstwa polskiego.

„Żywot świętego Błażeja” zachował się jedynie w czterech fragmentach z XV wieku. Zaliczyć go można do apokryfów.

Z „Biblii królowej Zofii” sporządzonej dla żony Jagiełły został jedynie fragment przekładu Starego Testamentu. Pochodzi z XV wieku.

„Legenda o świętym Aleksym” datowana jest na 2 poł. XV wieku i jest wierszowanym utworem o długości 240 wersów.

„Żale Matki Boskiej Pod Krzyżem” to XV-wieczna pieśń religijna, która kunsztem dorównuje „Bogurodzicy”.

„Wiersz o zabiciu Andrzeja Tęczyńskiego” napisany został w 1461 roku, a zachował się na okładce najstarszego rękopisu Kroniki Galla Anonima.

„Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią” to utwór, który w zachowanej wersji liczy 498 wersów, a jego rękopis powstał pod koniec XV wieku. Jest najdłuższym utworem poetyckim z tego okresu.

„Rozmyślanie przemyskie” jest najdłuższym zabytkiem narracyjnej prozy staropolskiej (426 kart), jego kopia pochodzi z XVI wieku, a rękopis prawdopodobnie z XV.

„Psałterz puławski” pochodzi z przełomu XV i XVI wieku jest poświadczeniem ogromnego rozwoju jakiemu podlegał język okresu staropolskiego.