Inkwizycja - co to jest inkwizycja? Definicja, historia, znaczenie. Hiszpańska inkwizycja

Inkwizycja to nazwa nadana instytucji policyjno-sądowej, która na dobre rozwinęła się w Kościele katolickim w XII w. (natomiast korzenie tego przedsięwzięcia sięgają starożytności). Jej zadaniem było śledzenie oraz nawracanie lub karanie heretyków. Sam termin wywodzi się od łacińskiego „inquisitio”, co oznacza – śledztwo, badanie.

Początek intensywnej działalności inkwizycji wiąże się z wiekiem XII, kiedy to papież Lucjusz III wydał rozkaz zwalczania herezji. Przede wszystkim kierowany był on przeciw katarom (dualistyczna sekta, łącząca w swoich wierzeniach chrześcijaństwo, zaratusztrianizm oraz gnostycyzm) oraz albigensom (grupy heretyckie, które pojawiły się we Francji, w okolicach miasta Albi; należeli do nich: katarzy, waldensi, arnoldyści, henrycjanie oraz petrobruzjanie). Głównym powodem powstania inkwizycji była niska skuteczność wcześniejszych metod, jakimi posługiwał się Kościół w walce z heretykami. Napomnienia, pokuta, ekskomunika oraz specjalne misje kaznodziejskie nie przynosiły oczekiwanych owoców. Za inspirację dla władz duchownych można uznać postępowanie XI-wiecznych królów. Źródła podają, że rządzący we Francji Robert II Pobożny nakazał po przeprowadzonym śledztwie spalenie pokaźnej grupy odstępców od wiary. Podobnie zachował się niemiecki władca – Henryk III Salicki – który nakazał powieszenie heretyków w Goslarze. Kościół jeszcze przez długi czas wolał nie przelewać krwi i ograniczać się do pozbawiania niewierzących majątków oraz przepędzania ich.

Przełomowy okazał się rok 1184, w którym papież Lucjusz III wydał bullę „Ad Abolendam”. Dokument ten precyzował środki, jakie wobec heretyków mogli podejmować biskupi. Pierwszym etapem było właśnie badanie (inquisitio). Następnie, w wypadku potwierdzenia zarzutów, oskarżony miał być oddawany władzy świeckiej. W dziele ówczesnego papieża nie odnajdziemy instrukcji nakazujących zabijanie. Przede wszystkim zalecał on konfiskatę dóbr materialnych oraz wygnania. Jednak ten model walki z herezją nie zdał egzaminu. Historycy powodów takiego obrotu spraw dopatrują się przede wszystkim w niskich standardach wykształcenia ówczesnych hierarchów, a także w postawie elit, które często sprzyjały heretykom. Już na początku XIII w. doszło do znacznej intensyfikacji działań inkwizycji. Lecz teraz nie zamierzała ona ograniczać się  do perswazji, ale sięgała także po ostateczne rozwiązania (egzekucje w Nevers, Braine, Troyes itd.).

Ówczesny papież – Innocenty III – starał się walczyć z samowolą biskupów, którzy często ferowali okrutne wyroki. Zalecił on wzmożenie działań misyjnych, a do walki (na płaszczyźnie duchowej) z heretykami wyznaczył zakon cystersów. Wkrótce powołane zostało także zgromadzenie dominikańskie. W 1215 r. odbył się Sobór Laterański IV. Podjęta została na nim kwestia walki z odstępstwem od wiary. Podtrzymano dotychczasowe postanowienia, a najwyższym wymiarem kary, jaki zalecał Kościół, było pozbawienie całego majątku.

Okres inkwizycji biskupiej zakończył się w 1231 r. (za początek uważany jest rok 1184). Chociaż duchowni powstrzymywali się w jego czasie od wydawania krwawych wyroków, te zostały jednak wprowadzone przez władze świeckie. Już w 1198 r. karę stosu dla kacerzy zatwierdził Piotr II – król Aragonii. Około dwadzieścia lat później jego śladem poszli kolejni władcy. W 1231 r. karę taką ustanowiono w Rzymie, a ówczesny papież – Grzegorz IX – zaaprobował karanie heretyków śmiercią.

Od roku 1231 rozpoczyna swą działalność nowa organizacja – inkwizycja papieska. Według historyków początki jej działalności były pełne nadużyć, które wynikały z braku ścisłych przepisów. Między aparatem kościelnym a odstępcami od wiary rozgorzały prawdziwe wojny. Na porządku dziennym było wzajemne mordowanie się. Wystarczy wspomnieć tutaj o wydarzeniach mających miejsce w 1242 r. w Avignonet, gdzie zamordowano dwóch inkwizytorów. Akcja odwetowa pociągnęła za sobą dwuletnie oblężenie katarskiej twierdzy, w wyniku którego uśmiercono ponad 200 wyznawców tej religii. Podobnych wydarzeń we współczesnej Europie było zapewne znacznie więcej.

Kryzys inkwizycji nastąpił w XV w. Coraz większa liczba inkwizytorów była bezrobotna i zajmowała się zupełnie innymi sprawami – np. robieniem kariery naukowej. Jednak wkrótce pojawił się nowy wróg Kościoła – czarownice. Wówczas wielu duchownych przyjęło profesję łowców demonów, których zadaniem była eksterminacja osób oskarżonych o uprawianie magii. Najbardziej znany z nich – niemiecki inkwizytor Heinrich Kramer w ciągu pięciu lat (1481-1486) spalił na stosie aż 48 czarownic. Natomiast w walkach z husytami (ruch heretycki, który rozwinął się w Czechach) inkwizycja nie odegrała większej roli. Wkrótce kryzys został spotęgowany przez reformację. W jej wyniku spora część Europy zrzuciła zwierzchnictwo papieża, inkwizycja była wtedy zupełnie bezradna.

Walkę z reformacją zapoczątkował cesarz Karol V Habsburg, jednak jego przedsięwzięcie, jakim było powołanie trybunału inkwizycyjnego zwalczającego protestantów na terenie Niderlandów, okazało się fiaskiem. Już wkrótce walkę z reformowanymi chrześcijanami przejęły struktury świeckie. Bardzo ważna była reforma, której dokonał Paweł III. Powołał on Święte Oficjum – organ nadzorujący lokalne sądy walczące ze skutkami reformacji. Kiedy już inkwizycja wyparła „plugawą myśl Lutra” z terenów należących do Włoch (co było jej głównym działaniem), nastąpił ponowny zwrot w stronę jednostek. Kolejny raz rozpoczęto łowy na czarownice i ludzi praktykujących magię. W 1559 r. papież Paweł IV ogłosił indeks ksiąg zakazanych, który stał się narzędziem walki z wszelkimi odstępstwami od zasad wyznawanych przez Kościół. Po Soborze Trydenckim wśród ofiar inkwizycji znaleźli się także uczeni próbujący przeforsować nowe formy światopoglądu. Wystarczy tutaj wspomnieć Giordano Bruno, którego skazano na spalenie na stosie w 1600 r. oraz Galileusza – ukaranego aresztem domowym za ogłoszenie teorii heliocentrycznej (1633 r.).

Inkwizycja Rzymska była najdłużej działającą organizacją tego ruchu. Jej ostatnie trybunały zostały zniesione w roku 1859. We Francji i Niemczech inkwizycję zlikwidowano wcześniej – w 1791 i 1780 (wcześniej jej kompetencje zostały znacznie obniżone).

Nieco odmiennymi zasadami rządziła się inkwizycja działająca na terenie Hiszpanii. Została ona powołana na wniosek króla Ferdynanda II (oraz jego żony – Izabeli I) w 1480 r. Był to aparat podlegający władcy oraz działający niezwykle sprawnie i intensywnie. Mnogość procesów i egzekucji zapewniła niemal całkowitą jedność religijną Hiszpanii. Inkwizycja Królewska upadła ostatecznie w 1820  r., co spowodowane zostało olbrzymimi kosztami jej działania. Podobnie było w Portugalii, gdzie została powołana pięć lat później, a zlikwidowano ją w 1821r.

Inkwizycja do dzisiaj budzi bardzo silne kontrowersje. Stosowane przez nią metody często były nieludzkie, a dodatkowo bulwersujący może być fakt, że na wszystkie tortury istniało przyzwolenie papieża (wydał je w 1252 r. papież Innocenty IV). Chociaż Kościół przez długi czas odstępował od mordowania heretyków, to i tak był to proces niezwykle powszechny. Trudno jest dzisiaj podać dokładną liczbę ofiar, jednak wg szacunków wygląda ona tak: Hiszpania (ok. 3-3,5 tys.), Portugalia (ok. 1,5 tys.), Włochy (ok. 500 do 1 tysiąca), Francja (od 1 do 2 tysięcy), Niemcy (ok. 1 tysiąca). Najogólniejsze szacunki mówią o kilkunastu tysiącach wymordowanych osób we wszystkich państwach, w jakich działała inkwizycja.

Dzisiejsze stanowisko Kościoła wobec inkwizycji jest negatywne. Współczesna doktryna katolicyzmu potępia przymus religijny i wszelkie formy przemocy mające na celu nakłanianie do określonego wyznania. W 1998r. papież Jan Paweł II wyraził skruchę za „nieewangeliczne metody służenia prawdzie”.

Do najważniejszych i najbardziej znanych inkwizytorów należeli m.in.: Robert Bellarmin, Bernard Gui, Heinrich Kramer, Konrad z Marburga, Piotr z Werony.

W Polsce, która była krajem tolerancji religijnej, inkwizycja nie działała nazbyt prężnie. Źródła podają informacje o ok. dwustu procesach i ośmiu egzekucjach. Większość z nich związana była z powstałą na terenach Czech herezją husycką.