Gnoza, gnostycyzm - co to jest gnostycyzm? Filozofia, opis, definicja

Termin „gnostikos” oznacza z greckiego „dotyczący wiedzy, służący poznaniu”. Natomiast gnostycyzmem określa się doktryny i ruchy religijne, które powstały w czasach przedchrześcijańskich, a największy rozkwit przeżywały w I w. i II w. n.e. na wschodzie Cesarstwa Rzymskiego (przede wszystkim tereny dzisiejszych Syrii i Egiptu). Nurt ten uznawany jest za kontynuację gnozy i połączenie elementów chrześcijaństwa i grecko-egipskiego hermetyzmu.

By dobrze zrozumieć istotę gnostycyzmu, przyjrzyjmy się najpierw gnozie oraz wspomnianemu wcześniej hermetyzmowi. Pierwszy z tych terminów oznacza wiedzę dającą zbawienie, która jest niedostępna dla człowieka w sposób zapośredniczony. Ziemska istota może poznać ją tylko przez kontakt z istotą boską. Natomiast hermetyzm grecko-egipski to nurt mistyczno-pogański, zainicjowany przez Hermesa Tresmegistosa (bóstwo utożsamiane z greckim Hermesem oraz egipskim Thotem). Według światopoglądu jego wyznawców to właśnie syn Mai i Zeusa miał stworzyć świat z czterech żywiołów. Wierzyli także w to, że w momencie zejścia w podziemny świat, dusza zdobywa wielką wiedzę, przekazywaną jej przez innych umarłych.

Gnostycyzm prędko stał się jednym z trzech najważniejszych nurtów we wczesnym chrześcijaństwie. Odznaczał się przede wszystkim nowym, odmiennym spojrzeniem na kształt świata. Już w II w. n.e. na terenach Imperium Rzymskiego istniało wiele odłamów sekt gnostyckich, które pozostawały ze sobą w różnych relacjach. Jednak już w V w. niemal cały ruch (wraz z jego dorobkiem umysłowym) został zlikwidowany przez chrześcijańskich łowców herezji. Dzisiaj ponownie przeżywa on rozkwit i cieszy się coraz większą popularnością na całym świecie.

Do najważniejszych przedstawicieli gnostycyzmu w religii chrześcijańskiej należeli m.in. Szymon Mag, Bardezanes z Edessy, Marcjon z Synopy oraz Bazylides z Antiochii. Szczególnie doniosła była postać pierwszego z nich – uważanego przez niektórych współwyznawców za wcielenie samego Boga. W jego nauczaniu pojawiła się bardzo ważka kwestia – otóż uznawał on, iż żadne uczynki nie są w stanie zbawić człowieka. Może uczynić to jedynie bezwzględna wiara w Boga. Wśród legend pojawia się historia o pojedynku, jaki stoczył on ze św. Piotrem przed obliczem cesarza Nerona. Szymon Mag miał udać śmierć i pokazać zmartwychwstanie, a następnie wznieść się do Nieba. Jednak namiestnik Chrystusa poprzez swoją prośbę do Boga sprawił, że anioły upuściły gnostyka i ten roztrzaskał się o ziemię.

Wierzenia i poglądy gnostyków różnią się od doktryny chrześcijańskiej. Przede wszystkim stworzyli oni hierarchę bóstw. Na pierwszym miejscu znajdował się Najwyższy Bóg Ojciec, który był istotą zupełnie niepoznawalną dla człowieka. Stał się on (ona?) stwórcą postaci określanych mianem Eonów. Jedną z nich była dziewica – Sophia – za sprawą której na świecie pojawił się Bóg-Stwórca, czyli Bóg Starego Testamentu. Gnostycy nie oceniają jego postaci pozytywnie. Widzą w nim raczej istotę zawistną, zazdrosną i dążącą do pełnej władzy. Właśnie to powoduje, że obecny świat wygląda w taki sposób, w jaki wygląda. Gnostycy byli także przeciwnikami świata fizycznego, wierząc w to, że tylko dusza pochodzi od Prawdziwego Boga.

Gnostycy dzielili ludzkość na trzy najważniejsze grupy. Pierwsza z nich określana była mianem duchowej i uchodziła za najbardziej rozwiniętą. Jej przedstawicielom, niezależnie od sposobu ich życia, pisane było zbawienie. Druga („mniej duchowa”), jak łatwo się domyślić, była nieco gorsza, ale nadal mogła liczyć na ostateczne odkupienie, jednak tylko pod warunkiem życia zgodnego z zasadami gnostyków. Ostatnia – grupa cielesna – absolutnie skazana była na zagładę.

W postrzeganiu gnostyków świat od razu został stworzony jako zły i pełen grzechu. Łączyli oni ten fakt ze stworzeniem go przez „gorszego Boga”. I tutaj właśnie pojawia się niezwykle ważna rola dla człowieka – to ludzkie istoty mają naprawić ten stan rzeczy. Ich zadaniem jest uwalnianie iskier Ducha i oddawanie ich Bogu (pogląd ten wiąże się z faktem, iż wg gnostyków Duch uwięziony jest w świecie doczesnym).

Gnostycyzm to niezwykle złożona i trudna do zbadania doktryna. Jej dogłębne poznanie mogłoby zająć naprawdę wiele czasu i wymagać olbrzymich nakładów pracy. Ten tekst jest tylko próbą ogólnego spojrzenia na jej istotę i w żadnym wypadku nie stanowi zupełnego wyczerpania tematu.