Uniwersalizm papieski i cesarski - porównanie

Średniowiecze w aspekcie okresu historycznego trwało bardzo długo, gdyż epokę tę ujmuje się w ramach ponad tysiąca lat. Cały ten okres był zdominowany przez wszechobecną religię chrześcijańska, której zasady najpierw wpajano wśród ludów pogańskich, a następnie je kultywowano. Chrześcijaństwo stanowiło podstawę wszelkich rozważań filozoficznych tego okresu. Religia ta w ogromnym stopniu przeniknęła do społeczeństwa także w ujęciu polityki wewnętrznej i zewnętrznej w państwie.

Uniwersalizm to prąd polityczny, który zakładał zjednoczenie wszystkich chrześcijańskich ludów w Europie przez przewodnictwo religii. Opierał się na współzawodnictwie, a raczej otwartej walce dwóch dominujących obozów – Stolicy Apostolskiej z papieżem jako zwierzchnikiem oraz Świętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego. Postulaty obu walczących ze sobą ugrupowań miały zasadniczo zbliżone idee – najważniejszą z nich była władza sprawowana nad całym państwem, skupiona w rękach papieża (uniwersalizm papieski) bądź cesarza (uniwersalizm cesarski).

Zgodnie z teorią uniwersalizmu papieskiego władza w państwie powinna zostać przekazana papieżowi jako przedstawicielowi Kościoła, a co za tym idzie, wysłannikowi Boga na ziemi. Papież, jako zwierzchnik Kościoła, sprawujący kontrolę nad aparatem administracyjnym w organizacjach kościelnych oraz najważniejszy krzewiciel wiary chrześcijańskiej, powinien także sprawować władzę w ujęciu świeckim. Tylko on może nadawać prawa ziemskie, gdyż zgłębił już prawa religijne i boskie. Pewnym usprawiedliwieniem był wysoki poziom wykształcenia wśród księży, także papieży, gdyż standardem było przeprowadzanie obrządków liturgicznych w języku łacińskim, niedostępnym dla zwykłego obywatela.

Kościół w okresie średniowiecza przekształcił się ze zgromadzenia wyznaniowego w sprawnie działający aparat administracyjny, z wydzielonymi organami lokalnymi oraz zwierzchnikiem głównym, sprawującym władzę. Oczywiście, przekazanie kontroli w ręce przedstawiciela religii chrześcijańskiej nie było uznawane przez monarchów. Nikt nie chciał się dobrowolnie zrzec władzy.

Uniwersalizm cesarski natomiast propagował teorię władcy świeckiego, który został mianowany przez Boga jako monarcha, naznaczony do sprawowania władzy na ziemi w Jego imieniu. Teoria ta mówiła także, iż król poprzez swe działania ma na celu przede wszystkim propagowanie zasad i nauk chrześcijaństwa, szerzenie ich wśród niewiernych, często przy użyciu siły fizycznej i przymusu. Również zakładała, że władca powinien żyć w zgodzie z doktryną kościelną, ale nie być jej przedstawicielem. Wadą uniwersalizmu cesarskiego była jednak konieczność podporządkowania się króla wobec szlachty, w innym przypadku bowiem nie miałby możliwości utrzymania w swych rękach pełni władzy.

Obie teorie uniwersalizmu wywarły ogromny wpływ na rozwój średniowiecznej Europy. Żadna z nich nie przewidywała w swych założeniach zasady suwerenności narodu, wolności osobistej jednostki czy też jakichkolwiek praw i wolności osobistych.