Zakon Kawalerów Mieczowych, Krzyżacy - ekspansja terytorialna

Z zakrojonej na szeroką skalę niemieckiej ekspansji handlowej na wybrzeża Morza Bałtyckiego oraz ideologii średniowiecznych wypraw krzyżowych do Ziemi Świętej zrodził się z czasem pomysł zbrojnych wypraw niemieckich o charakterze chrystianizacyjnym (przy okazji ekonomicznym) na pogańskie terytoria nadbałtyckie. U progu XIII wieku wciąż zamieszkiwały je nieschrystianizowane ludy bałtyjskie (Prusowie, Litwini, Łotysze, Jaćwingowie) oraz fińskie (Finowie, Estowie), które znajdowały się dodatkowo w fazie rozbicia na drobne państewka plemienne.

Wielkim entuzjastą ekspansji polityczno-religijnej na wschód stała się Lubeka, której kupcy dostrzegali wielkie korzyści ekonomiczne z ewentualnego opanowania większych terytoriów pogan. Również król Danii – Waldemar II, który opanował nawet część Estonii oraz duchowieństwo niemieckie, snujące plany założenia nad Dźwiną teokratycznego, wzorowanego na państwach krzyżowych, organizmu państwowego, jawnie opowiadały się po stronie zorganizowania swoistej krucjaty nad Bałtykiem.

W roku 1198 biskupem inflanckim mianowany został kanonik z Bremy – Albert, który już w roku 1201, działając wspólnie z kupcami z Lubeki, założył miasto Rygę. Rok później także z jego inicjatywy powstał tzw. Zakon Rycerski Kawalerów Mieczowych, który miał stanowić zbrojne ramię Kościoła podczas ekspansji nad Bałtykiem. Jego członkowie – głównie zubożałe rycerstwo niemieckie – jednak nie do końca podporządkowali się biskupowi oraz papiestwu, przejawiając ewidentnie ambicje państwowe i polityczne. W perturbacje związane z podległością Zakonu wciągnięci zostali także król duński Waldemar II oraz papież, jednak kolejne próby usankcjonowania jego statusu nie przynosiły skutku. W tym czasie jednak ekspansja terytorialna braci postępowała systematycznie: w roku 1208 ujarzmiono Litwinów, w roku 1228 wraz z Duńczykami krzyżowcy podbili Estonię, jednocześnie rozpoczęto zmagania z książętami ruskimi na wschodzie. Jednak w roku 1236 nadmierne ambicje Kawalerów Mieczowych przypieczętowały ich zgubę – po klęsce w walnej bitwie z Litwinami pod Szawlami oraz w obliczu kolejnych niepowodzeń i skandali dyplomatycznych, wielki mistrz podjął decyzję o połączeniu się ze sprowadzonym niedawno na południe Zakonem Krzyżackim.

Zakon Szpitala NMP Domu Niemieckiego w Jerozolimie powstał w roku 1190 w Palestynie, gdzie miał wspomagać zbrojnie króla jerozolimskiego oraz opiekować się chrześcijańskimi pielgrzymami. Na początku XIII wieku, pod wodzą czwartego wielkiego mistrza – Hermana von Salzy, Krzyżacy ugruntowali swoją pozycję militarną i ekonomiczną oraz zdobyli liczne nadania ziemskie m. in. we Włoszech a także zyskali poparcie dla swoich działań ze strony cesarstwa i papiestwa. W roku 1211 Herman von Salza postanowił opuścić niepewną Palestynę i przenieść swoje zgromadzenie do Europy.

Do obrony przed atakami Połowców zatrudnił ich początkowo król węgierski Andrzej II, który osadził zakon w Siedmiogrodzie. Jednak już syn Andrzeja II – Bela IV, dostrzegając prawdziwe intencje Krzyżaków, dążących do utworzenia swojego niezależnego państwa, wydalił ich ze swojego państwa w roku 1225, nie zważając na protesty m. in. papieża. Już w roku następnych Krzyżacy porozumieli się z piastowskim księciem Konradem Mazowieckim w sprawie powierzenia im zadania walki z pogańskimi Prusami nad Bałtykiem. W tym celu polski książę nadał im w posiadanie ziemię chełmińską, która miała być ich bazą wypadową do dalszej ekspansji oraz swoistym zapleczem i źródłem utrzymania.

Wielki mistrz zakonny umiejętnie lawirując pomiędzy Konradem a cesarzem i papiestwem, zdołał sobie szybko zapewnić wieczyste potwierdzenie nadanej mu przez Piasta darowizny oraz prawo własności dla wszystkich zdobytych na poganach ziem. Przyczyniło się to do szybkiego rozwoju terytorialnego i politycznego Państwa Zakonnego nad Bałtykiem. Podbój Prusów trwał od roku 1230 i zakończył się w roku 1249 pokojem, na mocy którego przyjmowali oni chrześcijaństwo oraz podporządkowywali się Krzyżakom politycznie. W tym czasie trwała już ekspansja zakonu na ziemie Jaćwingów, a w roku 1237 zatwierdzona została formalnie fuzja Zakonu Krzyżackiego z podupadłym Zakonem Kawalerów Mieczowych, która oprócz nowych ziem i rekruta dawała mu także uzasadnione pretensje do Inflant oraz pretekst do wojny przeciwko Litwinom o Żmudź.