Spór Grzegorza VII z Henrykiem IV

Przyczyn konfliktu papieża z cesarzem z końca wieku XI upatrywać należy już w polityce cesarza Ottona I, sto lat wcześniej. To bowiem niemiecki władca, w roku 962, na mocy edyktu wydanego przy okazji swej koronacji, uzyskał zwierzchnictwo nad Kościołem. Bez zgody cesarza żaden z papieży nie mógł zostać konsekrowany, jeśli wcześniej nie złożył mu przysięgi.

W zamian Otton zobligował się, iż własnymi siłami będzie bronił świętej instytucji. Po śmierci władcy nastąpił okres gwałtownych walk o tron papieski, co spowodowało największy w dziejach papiestwa upadek jego autorytetu. Sytuację ustabilizowała się dopiero za czasów Henryka III. Nowy władca, przesiąknięty ideałami reformatorskimi, do godności biskupów i opatów wynosił rzeczników odnowy. To za sprawą jego działań zdetronizowano trzech skłóconych z sobą papieży i wprowadzono jednego. Władca, jako zwierzchnik Kościoła, czuł się w obowiązku zaprowadzić porządek w hierarchii instytucji jemu podlegającej. Zmiany w relacjach państwa i Kościoła miały się dokonać w 2 połowie wieku XI. W roku 1059, już po śmierci Henryka III, papież Mikołaj II zadecydował, iż wybór następcy Piotra następował będzie za sprawą konklawe. Reforma ta potwierdzona została również w roku 1075 przez papieża Grzegorza VII.

Jego wizja zakładała, iż Kościół powinien być całkowicie niezależny od jakiejkolwiek władzy świeckiej, natomiast papież musi być wybierany przez najwyższych dostojników kościelnych. Ponadto Stolica Apostolska miała być centrum zarządzającym. Swe postulaty zamieścił Grzegorz w dokumencie nazwanym „Dictatus papae”, który ostatecznie zawierał 27 tez. Program ten był jednocześnie pretensją papiestwa do panowania nad światem – każda władza świecka, z mocy reguły, uznawana została za niższą (papież mógł intronizować i detronizować władców świeckich w tym również cesarzy). Inwestytura duchownych od tego momentu nie mogła pochodzić z rąk świeckich.

Postanowienia Grzegorza VII, które separowały duchowieństwo od władz świeckich, stały się powodem ostrego konfliktu z Henrykiem IV. Władca ten nie chciał bowiem rezygnować ze swoich praw. Konfrontacje rozpoczęły się na przełomie lat 1075/1076. Grzegorz VII zagrodził rzuceniem klątwy, co zaktywizowało opozycję Henryka, która domagać się zaczęła, aby ten się z niej oczyścił. Władca niemiecki zmuszony był się poniżyć – w Canossie prosił przeciwnika o rozgrzeszenie i zdjęcie klątwy. Od tego momentu przeszedł jednak do ofensywy i rozgromił wewnętrzną opozycję. Następnie nakłonił przychylnie mu nastawionych biskupów niemieckich i włoskich do ustanowienia nowego papieża Klemensa III, po czym zorganizował zbrojną wyprawę na Rzym. W roku 1084 jego wojska opanowały Stolice Apostolską, a on sam koronowany został na cesarza. Uwolnienie papieża Grzegorza, skomplikowało sytuacje, ale decyzje z Rzymu nie zostały cofnięte. Nie mając odpowiedniego zaplecza Grzegorz VII nie objął tronu.

Spór o inwestyturę zakończył, w roku 1122, konkordat w Wormacji zawarty między Henrykiem V i papieżem Kalikstem II. Wedle jego postanowień, cesarz miał się zrzec inwestytury opatów i biskupów, lecz zachować prawo do wręczania dostojnikom berła i nadawania dóbr lennych. Walka o inwestyturę przyczyniła się do nowatorskiego ujęcia prawa, które rozszczepione zostało na świeckie i duchowne - obowiązujące dostojników kościelnych.