Ruch patriotyczny w Królestwie Polskim przed wybuchem powstania listopadowego

Po trzech kolejnych rozbiorach dokonanych na Rzeczypospolitej przez Austrię, Prusy i Rosję, po działaniach Napoleona, które zmieniły układ sił w Europie, a wreszcie i po kongresie wiedeńskim - Polacy otrzymali swoje państwo, w ramach którego mieli działać w dość ograniczonej autonomii. Było to Królestwo Polskie, które było w znacznym stopniu uzależnione od decyzji zaborców. Oczywiście, taka sytuacja nie mogła zadowalać Polaków, którzy dążyli do uzyskania pełnej niepodległości, do zbudowania w pełni suwerennego państwa decydującego o własnych sprawach bez pomocy z zewnątrz. W związku z tym, na terenie Królestwa Polskiego powstawały liczne organizacje i ruchy o charakterze patriotycznym i spiskowym, które za cel obierały sobie właśnie obalenie obcych rządów na terenie Polski.

Najbardziej podatny grunt dla ruchów niepodległościowych w Królestwie Polskim znalazł się w armii oraz w środowiskach uniwersyteckich. Pierwsza organizacja studencka powstała już w roku 1817 w Warszawie i nosiła nazwę Związek Przyjaciół, przy czym działała pod grecką nazwą „Panta Kojna” (tj. wszystko wspólne). Organizacja ta za cel swojej działalności obrała samokształcenie literackie, a jako formę zajęć - zebrania dyskusyjne. Związek Przyjaciół głosił prawne równouprawnienie i nawiązywał do ideologii głoszonej przez Rouseau, przy czym sama organizacja nie zdecydowała się na żadną z form działania politycznego. „Panta Kojna” przewodniczył Ludwik Mauersberger, student medycyny, który to po dwóch latach przewodzenia organizacji przeniósł się do Berlina, gdzie założył filię Związku Przyjaciół. Filia ta działała pod nazwą „Polonia” i kierowana była przez Karola Marcinkowskiego. Organizacja ta była odpowiedzialna za wpajanie kultu Tadeusza Kościuszki i miłości do ojczystej Polski. Niestety w roku 1822 obydwie organizacje zostały wykryte i rozbite przez policję pruską. Działacze zostali aresztowani i wypuszczeni dopiero po kilku miesiącach, a Mauersberger przepłacił to życiem umierając wkrótce na gruźlicę.

W 1819 roku zrodził się inny związek, który początkowo działał bez nazwy, a później przyjął tytuł Związek Wolnych Polaków. Założycielami nowej organizacji patriotycznej byli m.in. Tadeusz Krępowiecki, Witold Heltman oraz Józef Kozłowski. W początkowej fazie swojej działalności próbowali oni utworzyć jawnie działającą powszechną organizację studencką, jednakże nie otrzymali oni zgody rektora, co przyczyniło się do utworzenia półjawnej biblioteki oraz gospody akademickiej. Związek Wolnych Polaków obrał sobie za cel wywalczenie wolnej, suwerennej, niepodległej Polski, która miała być utworzona z ziem trzech zaborów. Sama struktura organizacji i sposób działalności był zbliżony do organizacji masońskich - Związek Wolnych Polaków działał w kilkuosobowych kółkach zwanych lożami. Warto jednak zauważyć, iż nie szukał on kontaktu ze spiskującymi oficerami, co raczej skupiał się na szkolnej działalności, jak choćby zakładając pochodne kółka gimnazjalne na terenie Warszawy, Kielc i Litwy. W 1821 roku Witold Heltman podjął się wydawania jawnego czasopisma zwanego „Dekada Polska”, które to nie bało się otwarcie głosić pochwałę różnych ruchów wolnościowych na terenie Europy, ujmowało się także za chłopami, a w poprawie ich losu dopatrywało się wreszcie szczęścia samej ojczyzny. Czasopismo zdołało utrzymać swoją działalność przez trzy miesiące, kiedy to wreszcie zostało ono zamknięte a redaktorzy zostali aresztowani. Organizacja została wykryta dość przypadkowo w roku 1823, jednakże dokładnie przeprowadzone śledztwo nie wykazało spiskowej działalności jej członków, a jedynie prowadzenie patriotycznej propagandy.

Najbardziej znaną, a zarazem najdłużej działającą organizacją z omawianego okresu było Towarzystwo Filomatów (z gr. „przyjaciele nauk”), które założyło sześciu studentów Uniwersytetu Wileńskiego. Najstarszym spośród założycieli był niejaki Józef Jeżowski, a najmłodszym Adam Mickiewicz. Co prawda, organizacja ta w przeciągu całej swej 6-letniej działalności nie przekraczała liczby członków ponad dziesięciu, jednak poprzez różne organizacje kierowała ona  życiem całego środowiska studenckiego. W początkowej fazie swojej działalności, Towarzystwo Filomatów za cel obrało sobie samokształcenie oraz pielęgnowanie przyjaźni i cnoty. Dopiero z czasem w działalności filomatów pojawiły się wątki patriotyczne. Ponadto dążono do wykształcenia światłego i prawego pokolenia obywateli, którzy staną na czele państwa i przyczynią się do jego odrodzenia i odzyskania niepodległości.

Po pięciu latach działalności centrala Towarzystwa Filomatów przerodziła się w organizację Związek Patriotyczny, tj. w organizację spiskową i antyzaborczą, która jednak działała dość spokojnie, nie dążąc do szybkiego przewrotu. Nowymi przywódcami przekształconej organizacji zostali: Pietraszkiewicz, Kozakiewicz, Piasecki. To właśnie oni włączyli do programu Związku Patriotycznego hasło uwłaszczenia chłopów. Mimo dużych planów na powiększenie organizacji i jej wpływów, na poszerzenie zakresów działalności, mimo planów długoletniej działalności, w roku 1823 doszło do rozbicia Związku Patriotycznego i licznych aresztowań. W ten oto sposób doszło do aresztowania około ¼ liczby studentów. Liczne represje spadły również na sam Uniwersytet Wileński, w wyniku których doszło do wielu dymisji, w tym kilku profesorów oraz kuratora księcia A. Czartoryskiego.