Aleksander Jagiellończyk - panowanie

Jagiellonowie na tronie polskim zasiadali od roku 1386, kiedy to litewski książę Władysław Jagiełło (1386-1434) pojął za żonę małoletnią ówczesną królową Polski, Jadwigę Andegaweńską. Następca protoplasty dynastii Jagiellonów, jego najstarszy syn – Kazimierz Jagiellończyk (1434-1492) doczekał się z kolei licznego potomstwa, spośród którego troje zostało w latach późniejszych władcami Królestwa Polskiego. Po panującym stosunkowo krótko Janie Olbrachcie (1492-1501) na tron wstąpił jego młodszy brat, Aleksander Jagiellończyk (1501-1506).

W opinii wielu Aleksander posiadał najmniej spośród braci cech, które predestynowałyby go do sprawowania rządów nad potężnym państwem polsko-litewskim. Po śmierci Kazimierza Jagiellończyka w roku 1492 został on Wielkim Księciem Litewskim, co w połączeniu z faktem, iż królem polski został Jan Olbracht, oznaczało formalne zerwanie unii personalnej. Podczas swojego panowania na Litwie Aleksander dbał o rozwój ziem Księstwa oraz zapewnił mu względny spokój wewnętrzny. W stosunkach z sąsiadami najgorzej wiodło mu się z zaborczą Moskwą, z którą toczył wojny w latach 1492-1494 oraz 1500-1503. Chcąc nieco polepszyć stosunki ze wschodnim sąsiadem poślubił nawet w 1495 r. księżniczkę rosyjską, córkę Iwana III Srogiego oraz Zofii Paleolog, Helenę, jednak konflikty z Moskwą nie ustały, a samo małżeństwo nie przetrwało długo.

Po przedwczesnej śmierci Jana Olbrachta w 1501 r. Aleksander został natychmiast wezwany do stołecznego Krakowa, aby przejąć władzę po swoim bracie. Koronacja odbyła się 12. grudnia 1501 r. na Wawelu, a dokonał jej najmłodszy brat nowego króla, Fryderyk Jagiellończyk, ówczesny arcybiskup gnieźnieński i prymas polski. Na ceremonii obecna była m.in. obecna żona Aleksandra, Elżbieta Rakuszanka, ale nie została ona oficjalnie królową polską, ponieważ wyznawała wiarę prawosławną.

Od samego początku panowania Aleksandra (a nawet jeszcze wcześniej) zaognił się konflikt między nim a możnowładztwem polskim, które zarzucało mu większą dbałość o sprawy litewskie niż problemy Rzeczpospolitej. Magnaci zgodzili się poprzeć kandydaturę Aleksandra dopiero po uzyskaniu od niego kilku zapewnień i przywilejów, tj. przyznaniu senatowi dominującej roli w państwie (kontrola poczynań królewskich) na mocy przywileju mielnickiego (1501) oraz odnowieniu unii aktu polsko-litewskiej, przy równoczesnym zrzeczeniu się dziedzicznej władzy w Księstwie Litewskim.

Spoglądająca z zazdrością na stale rosnącą pozycję magnaterii, znacznie liczniejsza szlachta polska również postanowiła wykorzystać słaby charakter nowego króla. W 1504 r. na sejmie w Radomiu doprowadziła do odwołania większości postanowień przywileju mielnickiego oraz wprowadzenia szeregu zasad wzmacniających pozycję szlachty wobec elity magnackiej. Były to m.in.: bezwzględny zakaz łączenia wysokich urzędów w jednym ręku oraz ustalenie dokładnego zakresu ich powinności i kompetencji, a także ograniczenie rozdawnictwa dóbr królewskich.

Wydarzeniem bez precedensu w dotychczasowej historii państwowości polskiej, które w znaczący sposób wpłynęło na kształtowanie się jego ustroju w latach późniejszych, było uchwalenie tzw. konstytucji Nihil Novi (łac. „nic nowego”) w roku 1505.  Zawierała ona królewską adnotacje: „Gdybyśmy cokolwiek przeciw wolnościom, przywilejom, swobodom i prawom Królestwa uczynili, uznajemy to ipso facto za nieważne i żadne”, która w wolnym tłumaczeniu oznaczała, że król zobowiązuje się nie podejmować żadnych istotnych dla Rzeczpospolitej decyzji bez zgody szlachty, czyli sejmu. Przywilej ten praktycznie ubezwłasnowolniał politycznie posiadającą dotychczas szeroką władzę osobę króla, która stawała się całkowicie zależna od woli szlachty. Również na sejmie radomskim w 1505 r. zatwierdzony został również tzw. Statut Łaskiego, czyli zbiór dotychczas wydanych przywilejów dla szlachty, praw miejskich oraz kościelnych, które obowiązywały na terenie Królestwa.

Oprócz znaczących niepowodzeń w kwestiach wewnątrzpaństwowych panowanie Aleksandra Jagiellończyka cechowało również kilka pozytywnych aspektów w polityce zagranicznej. Zawarte zostały m.in. układy pokojowe z Turkami w roku 1502 oraz zakończona została trwająca od 1500 r. wojna z Księstwem Moskiewskim. Na mocy pokoju z 1503 Księstwo Litewskie traciło kontrolę nad prawie 1/3 swojego terytorium, które w wyniku działań wojennych zostało zajęte przez wojska moskiewskie. Sukcesem Rzeczpospolitej pod berłem Aleksandra Jagiellończyka zakończony został również spór z Krzyżakami, w którym ostateczny, korzystny dla Królestwa werdykt wydał papież Juliusz II dzięki agitacji płockiego biskupa, Erazma Ciołka. Aby wzmocnić swoją pozycję nad Bałtykiem Aleksander utrzymywał przyjazne stosunki ze Szwecją, skutecznie przeciwdziałając ekspansji moskiewskiej, a także nakłonił do uznania lennej zwierzchności Rzeczpospolitej pomorskiego księcia Bogusława X.

Ostatnie lata panowania Aleksandra Jagiellończyka upłynęły pod znakiem narastania problemów na południowej granicy kraju. Swoją aktywność zwiększyli Tatarzy krymscy, których najazdy pustoszyły terytorium Rzeczpospolitej. Jedna z takich ekspedycji w roku 1506 zaprowadziła ich aż pod Lidę, gdzie w sierpniu zostali ostatecznie pokonani przez wojsko litewskie.

U schyłku życia Aleksander został nieszczęśliwie dotknięty przez paraliż. Mimo złego stanu zdrowia udało mu się jednak zapewnić sukcesję w Księstwie Litewskim swojemu o sześć lat młodszemu bratu Zygmuntowi – sam Aleksander nie doczekał się męskiego potomka. Po nagłej śmierci króla w dniu 19. sierpnia 1506 nowym królem obrany został właśnie Zygmunt, który z czasem zyskał przydomek Stary.

Na uwagę zasługuje ponadto fakt, iż Aleksander Jagiellończyk – wbrew swojej ostatniej woli zawartej w testamencie – nie został po śmierci w Wilnie przeniesiony do krypty na Wawelu, ale spoczął w tamtejszej katedrze. „Oto ten jedyny król Polski, który spoczywa na ziemi litewskiej” – tak napisał o tym fakcie jeden ze współczesnych mu kronikarzy królewskich.

Panowanie Aleksandra Jagiellończyka miało w dziejach nowożytnego państwa polskiego ogromne znaczenie. W tym okresie miał miejsce, zgubny jak się później miało okazać dla Rzeczypospolitej, precedens polegający na zrzeczeniu się przez króla części swoich kardynalnych prerogatyw na rzecz sejmu (Nihil Novi). Szlachta od tej pory sukcesywnie ograniczała kompetencje głowy państwa skupiając w swoim ręku wpływ na kształtowanie polityki wewnętrznej i zagranicznej Królestwa.