Unia Brzeska (1596) - postanowienia, przyczyny - opracowanie

Przyczyn zawarcia Unii Brzeskiej szukać należy w roku 1589, kiedy to w trakcie wizytacji cerkwi w Carstwie Rosyjskim, Jeremiasz II (patriarcha konstantynopolitański) powołał patriarchat moskiewski. Uświadomiło to stronie polskiej, zwłaszcza królowi Zygmuntowi III Wazie oraz Janowi Zamoyskiemu, iż istnieje realna groźba interwencji cara Rosji w wewnętrzne sprawy Rzeczpospolitej pod religijnym pretekstem.

Patriarcha moskiewski rozpoczął walkę z hierarchią Wielkiego Księstwa Litewskiego o dominującą pozycję w Kościele prawosławnym. Patriarchat konstantynopolitański nie cieszył się sympatią litewskich biskupów, którzy nierzadko wypowiadali mu posłuszeństwo (Grzegorz Bałaban, Michał Rahoza, Cyryl Terlecki.). Niezwykle istotne dla przyszłego porozumienia były prądy kulturowe w Polsce, na czele z działalnością Piotra Skargi, który wydał dzieło „ O rządzie i jedności Kościoła Bożego pod jednym pasterzem”. Korzyści z zawarcia unii zostały uświadomione przez obydwie strony, polską i prawosławną, równocześnie. Od początku lat 90-tych wieku XVI przystąpiono do rokowań tej sprawie.

Zawarcie unii kościelnej dokonało się w roku 1596 w Brześciu. Wedle postanowień zawartych w dokumentach, kościół prawosławny w Rzeczpospolitej uznawał jurysdykcje papiestwa i zwierzchność kościoła katolickiego oraz przyjmował rzymskokatolickie dogmaty. Jednocześnie prawosławie zachowywało charakterystyczne dla swojego wyznania obrządki, organizację kościelną oraz kalendarz juliański. Nie była to jednak decyzja jednomyślna, doszło bowiem do rozłamu. Przeciwko związkom z Rzymem opowiedziała się część duchowieństwa, mieszczanie i chłopi. Również książe Konstanty Wasyl Ostrogski, w obawie o swoje interesy, nie godził się na zawarcie unii. W tym samym (1596) roku, powołano prawosławny sobór, w skład którego weszli przeciwnicy unii na czele z biskupem przemyskim Michałem Kopysteńskim oraz biskupem lwowskim Grzegorzem Bałabanem. Sobór ten potępił akt unii z Kościołem rzymskokatolickim i pozbawił hierarchów, którzy do niej przystąpili, święceń biskupich. Opcja ta miała wkrótce rozpocząć starania o przymierze z Księstwem Moskiewskim.

Zwolennicy unii uznani zostali przez monarchę Zygmunta III Wazę za Kościół greckokatolicki (unicki). Była to jedyna legalna wspólnota chrześcijaństwa wschodniego na terenie Rzeczypospolitej. Dyzunici (czyli pozostający poza unią) zobligowani zostali do oddania majątków ziemskich i świątyń unitom. Skutkiem tych decyzji były często wybuchające, czasami również krwawe, konflikty miedzy protestantami. Pokrzywdzeni czuli się również uniccy duchowni. Pomimo, iż popierani byli zarówno przez władze polityczną, jak i Rzym to jednak hierarchia kościoła polskiego nie dopuszczała unitów do senatu.

Po 1633 roku nastąpiło odrodzenie Kościoła prawosławnego w Polsce wokół arcybiskupstwa w Kijowie. Od tej pory Kijów stał się ośrodkiem dwóch wyznań - unickiego i prawosławnego.

Podział prawosławia miał się mocno odbyć na sytuacji politycznej. W obronę prawosławia na początku wieku XVII zaangażowali się Kozacy. Rosjanie natomiast, na mocy pokoju Grzymułtowskiego z roku 1686, roztoczyli ochronę nad ludnością prawosławną na terenach Rzeczypospolitej. W wieku kolejnym miało się to stać przyczyną zabiegów prowadzących w linii prostej do zaborów.