Sejm walny: sejm radomski (1505 r.) - konstytucja Nihil Novi

Sejm walny zwołany na dzień 9. lutego roku 1505, według intencji króla Aleksandra Jagiellończyka oraz jego sekretarza Jana Łaskiego, miał być pierwszym zjazdem generalnym wszystkich państw wchodzących w skład Rzeczpospolitej, czyli – oprócz Polski i Wielkiego Księstwa Litewskiego – także Prus Królewskich. Miały zostać podjęte na nim kluczowe decyzje odnośnie naglących spraw ogólnopaństwowych, w tym także podjęta kwestia wprowadzenia unii realnej pomiędzy wszystkimi jej członami. Miejsce, w którym miał odbyć się sejm, nie zostało wybrane przypadkowo – centralne położenia miasta królewskiego Radomia zachęcało posłów ze wszystkich część kraju do uczestnictwa (droga, którą musieli by oni pokonać z Litwy i Prus, była mniej więcej równa).

Termin rozpoczęcia obrad, w wyniku opóźnienia królewskiego przyjazdu z Litwy, przesunął się aż na 30. marca roku 1505. Zgromadzeni obradowali równo dwa miesiące, aż do momentu oficjalnego zamknięcia posiedzenia w dniu 31. maja. Postanowienia, jakie zapadły na sejmie w Radomiu, na trwałe zmieniły ustrój polityczny Rzeczpospolitej – państwo ewoluowało z klasycznej monarchii arystokratycznej, gdzie dominująca rolę w państwie posiadają najbogatsi magnaci, w tzw. monarchię parlamentarną, w której najwyższym organem prawodawczym jest trzyizbowy parlament. Według przyjętego nowego podziału władzy w jego skład wchodziły trzy tzw. stany sejmujące, czyli – król, rada królewska (senat) oraz izba poselska. Zasadnicza zmiana polegała na odebraniu monarsze wyłączności stanowienia praw w państwie i włączeniu w proces legislacyjny reprezentantów narodu, czyli sejmu.

Wprowadzenie nowego przepisu prawnego wymagało zatem współpracy i osiągnięcia zadowalającego wszystkich kompromisu pomiędzy stanami sejmującymi. W kompetencjach króla pozostało prawo do samodzielnego (a w praktyce za porozumieniem z senatem) zwoływania sejmu, rozpoczęcie jego obrad oraz nadanie przyjętym konstytucjom mocy prawnej – wszystkie uchwały formalnie sygnowane było imieniem władcy. Drugi stan sejmujący, czyli izba poselska, składała się ze wyłącznie ze szlachty reprezentującej poszczególne ziemie królestwa. Senat natomiast składał się z duchownych, którymi byli wyłącznie katoliccy biskupi, oraz świeckich (kasztelanów i wojewodów).

Największym osiągnięciem sejmu radomskiego było bez wątpienia uchwalenie konstytucji wieczystych złożonych z 26 artykułów, spośród których pierwsza przeszła do historii pod nazwą konstytucji Nihil Novi. Stanowiła ona gwarancję dla stanu szlacheckiego, iż król nie podejmie samodzielnie żadnej istotnej dla państwa i szeroko pojętej „wolności szlacheckiej” decyzji bez zgody sejmu, czyli szlachty. Było to bezprecedensowe i w dłuższej perspektywie zgubne dla Rzeczpospolitej dobrowolne zrzeczenie się przez króla części swoich prerogatyw na rzecz stale powiększającego swoje wpływy stanu szlacheckiego.

Oprócz Nihil Novi w roku 1505 w Radomiu podjęto jeszcze kilka pomniejszych kluczowych dla kraju decyzji, m.in. powstał artykuł mówiący o tym, że ustawa zyskuje moc obowiązującą dopiero w momencie jej publikacji, nie zaś – jak to było wcześniej – w chwili uchwalenia. Podjęte wówczas zostały ponadto kroki zmierzające do uporządkowania i kodyfikacji zwyczajowego prawa panującego na ziemiach polskich. Dzieła tego dokonał ostatecznie królewski sekretarz Jan Łaski, spisując tzw. Statuty Łaskiego – pierwszą w dziejach państwa polskiego kodyfikację prawa.