Kościół w państwie pierwszych Piastów - organizacja

Za sprawą chrztu Polski z roku 966, państwo Mieszka I zapewniło sobie miejsce pośród europejskich państw chrześcijańskich, zyskując przy tym względne bezpieczeństwo oraz szybszą możliwość rozwoju. Aby jednak ambitne plany mogły zostać zrealizowane, Kościół musiał stworzyć na tyle silna organizację, aby opierać się zakusom biskupów niemieckich. Pierwszą głową Kościoła polskiego został biskup Jordan, który objął swe stanowisko w roku 968. Ośrodkiem misyjnym, był w owym czasie Poznań.

Kolejny przełom dokonał się w roku 1000; na mocy postanowień zjazdu gnieźnieńskiego, oprócz arcybiskupstwa w Gnieźnie, utworzone miały zostać trzy kolejne biskupstwa, w Krakowie, Wrocławiu i Kołobrzegu. Jak się miało wkrótce okazać, to ostatnie nie przetrwało próby czasu. W miejsce Kołobrzeskiego powołano zatem biskupstwo w Kruszwicy dla Kujaw i Pomorza wschodniego. Natomiast w latach 30-tych XII wieku miało dojść do małych perturbacji w sprawie arcybiskupstwa gnieźnieńskiego, bowiem arcybiskup magdeburski liczył na uzyskanie nad nim zwierzchnictwa. Jednak dzięki staraniom Polaków wydana została złota bulla papieska z roku 1136, która ostatecznie rozwiązała kwestię niepodległości Kościoła polskiego.

Organizacja Kościoła na początkowym etapie jego istnienia w Polsce świadczy o tym, że chrystianizacja kraju była bardzo powierzchowna. Nikłe zaplecze finansowe oraz mała liczba duchownych przekładała się na dosyć ospałe działanie na terytorium kraju. Ponadto w czasie załamań aparatu państwowego, licznych buntów i najazdów, infrastruktura kościelna bardzo często była niszczona. Każdorazowe odbudowywanie sieci pochłaniało bardzo dużo energii i środków finansowych. Tutaj jednak z pomocą przychodzili władcy piastowscy. Bolesław Śmiały ma zasługi w odnowieniu arcybiskupstwa w Gnieźnie; za czasów Krzywoustego powstały kolejne ośrodki we Włocławku, Lubaszu i Kamieniu Pomorskim. Również od połowy XI wieku w Polsce zaczęły pojawiać się klasztory. Jako pierwsi w dużej liczbie pojawili się benedyktyni, a w wieku kolejnym - cystersi.

W okresie dzielnicowym, położnie Kościoła ulegało znacznej poprawie. Aby pozyskać sobie sojuszników, władcy poszczególnych dzielnic nie szczędzili duchownym przywilejów. W początkach XIII wieku pochwali się oni mogli własnym sądownictwem, uniezależniającym ich od jurysdykcji świeckiej oraz licznymi zwolnieniami immunitetowymi. Przyjęcie zasady kanonicznych elekcji ograniczało możliwość ingerencji świeckich możnych. Niezwykle ważne z punktu widzenia Kościoła było zwłaszcza wprowadzenie obowiązku składania dziesięciny, która znacząco wzmocniła jego pozycję i organizację. Wszystko to dawało możliwość przeprowadzenia dokładnej i skrupulatnej chrystianizacji, która dokonała się w wiekach XII i XIII. Wtedy to organizacja parafialna objęła swym zasięgiem zdecydowaną większość Polaków. Na tym etapie rozwoju nad Wisłę zawitały zakony dominikanów i franciszkanów. Później dołączyć do nich mieli również karmelici oraz augustianie.

Jednocześnie duchowieństwo uformowało się jako odrębny stan społeczny. Wbrew pozorom brakowało mu jednak jednolitości. Silne rozwarstwienie społeczeństwa feudalnego znalazło swoje odzwierciedlenie również wewnątrz instytucji kościelnych. I tak, o godności biskupiej marzyć mogli jedynie członkowie rodzin możnowładczych i szlacheckich. Mieszczanie natomiast mogli liczyć na zatrudnienie w parafiach miejskich. Stan ten uległ miał ulec jeszcze pogłębieniu (wzrost znaczenia szlachty, zamykanie się stanów).