Powstanie Chmielnickiego - geneza, przebieg, znaczenie, skutki

Pod rządami Korony Królestwa Polskiego obywatele Ukrainy byli niezadowoleni ze swojego statusu prawnego, politycznego, ekonomicznego i społecznego. Wybuchało mnóstwo mniejszych i większych konfliktów, które w przyszłości miały prowadzić do wybuchu powstania przeciw Polsce.

W dużej mierze konflikty te powstawały na tle sporów między polskimi właścicielami ziemskimi a ukraińskimi chłopami. Ponadto katolicy byli grupą uprzywilejowaną w stosunku do wyznawców prawosławia, którzy dominowali wśród społeczeństwa ukraińskiego. Dochodziły do tego kozackie roszczenia, domagali się oni wyrównania ich prawa i wolności do poziomu przywilejów polskiej szlachty. Tymczasem magnateria Korony chciała poddać Kozaków systemowi pańszczyźnianemu. Sprzeczności było wiele, a mimo upływu lat chęci do rozwiązania konfliktu brakowało.

W 1648 roku, po kilku nieudanych powstaniach kozackich, kolejnej próby podjął się Bohdan Chmielnicki, jeden z dowódców wojska zaporoskiego. Z czasem owo powstanie wymknęło się spod jego kontroli i potoczyło się nieco innymi, niż przez niego obrane, torami...

Początkowo Kozacy wespół z Tatarami osiągali liczne sukcesy, pokonując wojska Rzeczypospolitej nad Żółtymi Wodami, pod Korsuniem i Piławcami. Wojska ukraińskie dotarły aż do Lwowa i Zamościa. Wkrótce sukcesy Kozaków zachęciły chłopstwo ukraińskie do udziału w walkach. Zbiegło się to ze śmiercią ówczesnego króla – Władysława IV.

W walce o elekcyjny tron ścierały się dwie grupy – pierwsza z nich pragnęła ugodowego zakończenia powstania, przedstawiciele drugiej chcieli natomiast wysłać wojsko celem stłumienia buntu. Ci ostatni odnieśli zwycięstwo, w wyniku którego nowym królem Polski został Jan Kazimierz Waza.

Decyzje i polityka nowego władcy skutkowały zaiskrzeniem stosunków na linii Polska-Ukraina. Z czasem jednakże król stanął przed koniecznością zawarcia z Chmielnickim umowy, zgodnie z którą  na terytorium ówczesnej Ukrainy miało zostać wyodrębnione terytorium podległe władzy tego ostatniego jako hetmana. 

Sprzeciw ludności ukraińskiej wobec takiego rozwiązania doprowadził ostatecznie rozruchów, m. in. na Podhalu. Wkrótce konflikt pomiędzy Polakami i Kozakami wykorzystała Rosja, pragnąc poszerzyć swoje wpływy. W 1654 roku w Perejasławiu zapadła decyzja o wcieleniu Ukrainy do Rosji, co zaowocowało wojną Polsko-Rosyjską. W tym samym czasie Chmielnicki szukał wsparcia w Szwecji i Siedmiogrodzie, snując plany rozbioru Polski i utworzenia niezależnego państwa Ukraińskiego. Cały konflikt zakończył się w roku 1658, ugodą w Hadziaczu.

Jakie były skutki konfliktu pomiędzy Rzeczpospolitą a ludnością ukraińską? Z pewnością pogłębił on dotychczasowy brak zaufania, niechęć, czy nawet nienawiść obu tych nacji względem siebie. Spowodował również przejście Ukrainy w ręce Rosji, która do dziś wpływa na sytuację tego terytorium (w okresie powstania Chmielnickiego Ukraina wchodziła zresztą w skład ZSRR, a nie tworzyła osobnego państwa satelickiego). Wojna domowa osłabiła również możliwości militarne Polski, co przyczyniło się do jej późniejszego upadku. Warto też nadmienić, iż to pomysł Chmielnickiego dotyczący rozbioru Rzeczpospolitej, został później sprawnie wykorzystany przez Austrię, Prusy i Rosję.