Sejm konwokacyjny 1587 r. - Trzecia wolna elekcja w Polsce - kandydaci

Śmierć wielce niepopularnego wśród szlachty króla Stefana Batorego w dniu 12. grudnia roku 1586 zapoczątkowała nową falę walki pomiędzy stronnictwami w Rzeczpospolitej. Główna rozgrywka o koronę miała rozegrać się ostatecznie pomiędzy, poróżnionymi kontrowersją wokół sprawy Samuela Zborowskiego, obozem skupionym wokół kanclerza Jana Zamoyskiego a familią Zborowskich, która swoje poparcie deklarowała dla kandydata habsburskiego.

Trzecia w ciągu piętnastu lat wolna elekcja władcy nie oznaczała względnej stabilizacji politycznej w Rzeczpospolitej. Wyrazem tego swoistego kryzysu wewnętrznego okazała się być konwokacja (sejm konwokacyjny) zwołana przez prymasa-interrexa Stanisława Karnkowskiego na dzień 2. lutego roku 1587, a apogeum stała się elekcja pół roku później. Wobec nieobecności na posiedzeniu konwokacyjnym Jana Zamoyskiego oraz dzięki nieprzeciętnym talentom politycznym prymasa udało się zgromadzonym m.in. uchwalić nowe podatki na wydatki wojenne związane z obroną granic, powołać tzw. kaptur, czyli nadzwyczajny sąd na czas bezkrólewia, a także ustalić datę zwołania sejmu elekcyjnego na koniec lipca roku 1587. Innymi problemami poruszanymi podczas konwokacji w roku 1587 były ponadto kwestia krytyki przez obóz antykrólewski książek i pism gloryfikujących zmarłego władcę i jego kanclerza za sukcesy militarne i pomyślne dla państwa rozwiązanie kwestii konfliktu ze Zborowskimi, a także nie do końca potwierdzony status posłów Wielkiego Księstwa Litewskiego podczas zbliżającej się procedury elekcyjnej – Litwini uważali, że zwołanie przez prymasa Rzeczpospolitej konwokacji narusza prawa ich księstwa wynikające z aktu unii lubelskiej oraz domagali się oddania Inflant pod zarząd litewski.

W atmosferze rozbicia i wewnętrznych niepokojów z czasem zarysowała się zwarta lista kandydatów do zbliżającej się elekcji. Najpoważniejszym z nich wydawał się być przedstawiciel domu Habsburskiego (jeden z arcyksiążąt: Maksymilian lub Ernest), który to ze względu na naturalną niechęć do polityki Jana Zamoyskiego popierany był przez związane ze Zborowskimi i opozycją stronnictwo antykrólewskie. Pod uwagę brano także kandydaturę jednego z „Piastów”, na którego lansowano wówczas Jana Zamoyskiego. Ideę tą akceptowała w większości szlachta, ale równocześnie zastanawiano się, czy jego ewentualny wybór nie spowoduje wybuchu wojny domowej w Rzeczpospolitej oraz czy jego osoba zostanie zaakceptowana przez Wielkie Księstwo Litewskie. Ostatecznie jednak obawy skłoniły stronnictwo antyhabsburskie do wycofania kontrowersyjnej kandydatury kanclerza. Wówczas sympatia przeciwników władzy austriackiej przelała się na trzeciego spośród kandydatów – Zygmunta Wazę, spokrewnionego z Jagiellonami poprzez osobę matki – Katarzyny Jagiellonki, żony króla szwedzkiego Jana III Wazy i zarazem młodszej siostry formalnie panującej królowej Anny Jagiellonki.

Kandydatura księcia szwedzkiego była jednak stosunkowo niepewna, ponieważ Jan III obawiał się, iż ewentualna elekcja w Rzeczpospolitej pozbawi go możliwości ubiegania się w przyszłości o koronę Szwecji. Nie bez znaczenia były również różnice religijne pomiędzy uznawaną wówczas za kraj „wojującego katolicyzmu” Rzeczpospolitą a protestancką Szwecją. Ostatnim spośród kandydatów do elekcji był car moskiewski, Fiodor, który szerokie grono zwolenników posiadał głównie na Litwie upatrującej w jego osobie gwarancję stabilizacji granicy wschodniej Księstwa i szansę na zrównoważenie wpływów Polski w Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Kandydatura cara jednak przestała być atrakcyjna po przedstawieniu przez stronę moskiewską warunków, które bezwzględnie musiałaby spełnić Rzeczpospolita, aby móc obrać Fiodora na króla (wśród nich znajdowało się m.in. żądanie podporządkowania kraju dominacji moskiewskiej).