Rozwój terytorialny państwa Kazimierza Wielkiego

Już pierwsze międzynarodowe układy zawarte przez Kazimierza Wielkiego z Luksemburgami, Andegawenami oraz Zakonem Krzyżackim dawały mu jasno do zrozumienia, że restauracja Królestwa Polskiego w jego historycznych granicach będzie niezwykle trudna.

W roku 1338 w Wyszechradzie, już po zamknięciu kwestii krzyżackiej, Kazimierz Wielki porozumiał się z Karolem Robertem także w kwestii Rusi halicko-włodzimierskiej. W obecności tamtejszego księcia piastowskiego Jerzego II (Bolesława Trojdenowica) król węgierski godził się na przejęcie w przyszłości tzw. Rusi Czerwonej przez stronę polską, z zamian za potwierdzenie wcześniejszych układów odnośnie sukcesji na tronie krakowskim. Kiedy w roku 1340 Jerzy II został otruty przez miejscowych bojarów, Kazimierz Wielki wkroczył zbrojnie na Ruś Halicką, aby bronić swoich interesów. W wyniku dwóch zwycięskich wypraw, Kazimierz Wielki przyłączył do swojego państwa ziemię sanocką a na pozostałych terenach ustanowił wiernego sobie namiestnika, bojara Dymitra Detkę - włodzimierska część zajętych ziem ruskich przypadła Litwinom.

Wzrost znaczenia państwa polskiego na arenie międzynarodowej zaowocował w roku 1343 podpisaniem trwałego pokoju z Zakonem Krzyżackim w Kaliszu. Na jego mocy do Polski wracały Kujawy oraz ziemia dobrzyńska.

Wykorzystując sprzyjającą sytuację międzynarodową, niezwłocznie po unormowaniu stosunków z problematycznym sąsiadem na północy, Kazimierz Wielki postanowił odebrać uzależnionym od Luksemburgów książętom głogowskim ziemię wschowską, historycznie wchodzącą w skład Wielkopolski. Po wygranej wojnie z księciem żagańskim, król ostatecznie zrealizował swoje założenia, wcielając w roku 1343 do Królestwa Polskiego Wschowę na pograniczu śląsko-wielkopolskim.

W roku 1348 podpisany został w Namysłowie polsko-czeski układ pokojowy kończący krótki konflikt z Luksemburgami o Śląsk, w którym Karol Luksemburski zrezygnował ze swoich praw do prowincji mazowieckiej w zamian za potwierdzenie swojego panowania na piastowskim Śląsku - był to swoisty podział stref wpływów pomiędzy obu władców.

Na przełomie lat 40. i 50. XIV wieku, polski król uwikłał się w długotrwałą wojnę z pogańską Litwą, która z czasem uzyskała nawet papieską sankcję w postaci ogłoszenia przeciwko Litwie oficjalnej krucjaty. W roku 1349 Kazimierz Wielki po raz pierwszy zbrojnie wyprawił się na wschód (nie uzyskawszy wcześniej posiłków od Krzyżaków), jednak nie osiągnął znaczących sukcesów terytorialnych, sprowadzając jedynie na Mazowsze odwetowy najazd wojsk księcia Kiejstuta w roku następnym. Dopiero w roku 1355 wojskom polskim udało się zdobyć Włodzimierz, ale ich kontrola nad rozległymi terenami Rusi włodzimierskiej była tylko umowna - najazd tatarski z roku 1356 obalił rządy polskich namiestników mieście. Ostatecznie Kazimierzowi Wielkiemu udało się usankcjonować swojego podboje na południowym-wschodzie dopiero w roku 1366, kiedy to na mocy podpisanego z Litwinami układu pokojowego, do Polski wcielona została ziemia krzemieniecka a Włodzimierz i Bełz zostały jej podporządkowane lennie.

W stosunku do Mazowsza, król polski nie posiadał żadnych wiążących prawnych tytułów, ale miał tam realną władzę i szerokie poparcie miejscowych książąt. Po bezdzietnej śmierci Bolesława III w roku 1351, Kazimierz Wielki zająwszy zbrojnie całe księstwo płockie, osadził następnie na tamtejszym tronie sprzyjającego Polsce Kazimierza I warszawskiego (syna Trojdena), który w obliczu zagrożenia litewsko-tatarskiego złożył mu hołd lenny w roku 1352. Na zjeździe w Pradze w roku 1356 Kazimierz uzyskał dodatkowo definitywną rezygnację Karola IV Luksemburskiego z zwierzchności nad książętami mazowieckimi, potwierdzając jednocześnie stworzony wcześniej na Mazowszu stan prawny.