Powstanie styczniowe - przyczyny, przebieg, skutki

Powstanie styczniowe, które zakończyło epokę romantycznych zrywów narodowych, było największym tego typu wydarzeniem w historii Polski. Jej niepowodzenie było początkiem przejścia do idei i haseł pozytywizmu.

Powody wybuchu powstania, zależne były w dużej mierze od sytuacji na arenie międzynarodowej. Porażka Rosji w wojnie krymskiej (przeciwko Turcji wspieranej przez Anglię i Francję) doprowadziła do reformy funkcjonowania caratu. „Wiosna posewastopolska”, bo tak określano ten etap, spowodował pewne rozluźnienie w życiu społecznym również na terenach polskich. Car Aleksander II, choć nadal nie godził się na powiększanie autonomii Królestwa, to skory był do pewnych ustępstw. Obejmowały one zwłaszcza amnestię więźniów politycznych jak i spowodowały ożywienie szkolnictwa. Cieszący się coraz większymi swobodami Polacy wykorzystywali każdą możliwą okazję do manifestowania swojego patriotyzmu (chociażby pogrzeb wdowy po gen. Sowińskim, Katarzyny). Nie do przecenienia była również działalność Aleksandra Wielopolskiego, który w 1861 roku stanął na czele Komisji Rządowej Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Jednak pomimo jego zasług w kwestii zniesienia pańszczyzny czy spolszczenia administracji nie cieszył się Wielopolski poparciem społecznym.
Podobnie jak przed powstaniem listopadowym tak i na początku lat 60 tych., na terenach Królestwa, bardzo mocno rozwinięta była konspiracyjna działalność spiskowa. Głównymi frakcjami byli: „czerwoni” – dążący do odzyskania niepodległości i obalenia cara oraz znacznie bardziej umiarkowani „biali”, którzy, jak na konserwatystów i liberałów przystało, skupiali się głównie na pracy organicznej mającej w efekcie doprowadzić do rozszerzania autonomii.

Termin wybuchu wymuszony został działaniami zaborców. Chcąc bowiem rozbić „czerwoną” siatkę konspiracyjną ogłoszono brankę – nadzwyczajny pobór do wojska przeprowadzony wg. imiennych list. Z obawy przez zaprzepaszczeniem wieloletniej pracy, konspiracyjne władze spontanicznie ustaliły wybuch powstania na noc z 22 na 23 stycznia 1863 r. Niemal natychmiast po wybuchu powstania ogłoszono, nawołujący do walki „Manifest do Narodu” – dokument przygotowany przez Tymczasowy Rząd Narodowy. Manifest ten zawierał obietnicę uwłaszczenia chłopów i zakładał demokratyzację życia społecznego.

W przeciwieństwie do powstania listopadowego, styczniowe nie opierało się walkach regularnych armii. Strona polska, licząca początkowo zaledwie kilka tysięcy słabo uzbrojonych ludzi, nie byłaby w stanie stawić czoła kilkuset tysięcznej armii carskiej. Właśnie dlatego walki miały charakter partyzancki. Powstańcy przeprowadzali szereg ataków na niewielkie, słabo bronione miasta i garnizony. Brakował jednak organizacji i koordynacji działań. Nieudana dyktatura Ludwika Mierosławskiego, zmusiła go do opuszczenia kraju. Jego następca, Marian Langiewicz, dzierżył swoje stanowisko zaledwie tydzień (11-18 III 1863). Ostatecznie w maju utworzono Rząd Narodowy z Karolem Majewskim na czele. Majewski pełnił swoje obowiązki tylko do września, natomiast miesiąc później rządy dyktatorskie objął Romuald Traugutt. Nowy dowódca w heroiczny sposób próbował ratować upadające powstanie. Ogłosił dekret uwłaszczeniowy, dokonał reorganizacji wojska polskiego i zaprowadził w nim dyscyplinę. Choć początkowo liczebność armii powiększała się to jednak stopniowo strona rosyjska zyskiwała przewagę. 11 kwietnia 1864 roku aresztowano władze powstańcze, w tym również Traugutta. Wszyscy zostali zabici 5 sierpnia tego roku na stokach cytadeli warszawskiej. Pomimo faktu, że stolica została zajęta, w różnych miejscach walka wciąż się toczyła. Tym niemniej systematycznie wojska zaborców dławiły, pozbawione wsparcia, polskie akcje powstańcze.
Bilans powstania styczniowego przedstawiał się dla polskiej strony katastrofalnie. Śmierć poniosło ponad 20 tys. powstańców. Tych, którzy przeżyli czekały surowe represje, z konfiskatą majątków na czele. Po stronie pozytywów zapisać można jedynie zakończenie procesu uwłaszczeniowego oraz poparcie, jakie zostało udzielane Polakom przez rewolucjonistów całej Europy.

Cena, jaką zapłaciło społeczeństwo polskie za swój heroiczny zryw była na tyle wysoka, że późniejsza walka miała charakter typowo bierny.