Ruch Narodowy na ziemiach polskich do 1918 roku - uwarunkowania powstania

XIX wiek nie rysował się dla Polaków w najjaśniejszych barwach. Państwo Polskie nie istniało, choć zaborcy próbowali udowodnić Polakom, że tak nie jest, oferując im namiastkę pewnej ograniczonej autonomii (Wielkie Księstwo Poznańskie, Królestwo Polskie). Jednakże tym sztucznym tworom do niepodległości było bardzo daleko. Nie przybliżały jej także kolejne powstania narodowe, czy to kościuszkowskie, czy listopadowe, czy wreszcie styczniowe. Wręcz przeciwnie, owe działania wojenne odbierały Polakom z ich rąk kolejne narzędzia, zaborcy w ramach zemsty ograniczali i tak niewielką autonomię sztucznie utworzonych polskich państewek. Z każdym przybywającym rokiem wieku XIX, Polakom coraz bardziej groziło wtopienie się w obce narody i ich państwa. Odpowiedzią na owe zagrożenia miały być działania, które by skupiły naród, zjednoczyły we wspólnej walce z zaborcą, z wyłuskaniu polskości pośród licznych obcych elementów, które wniknęły na polskie tereny wraz z obcymi mieszkańcami licznie zamieszkującymi etnicznie polskie ziemie. Wówczas to pośród Polaków zakradł się antysemityzm.

Walkę z zaborcą, zjednoczenie się narodu mimo wewnętrznych niesnasek i podziałów na klasy, motywował również fakt licznych antypolskich wystąpień, jakich chętnie dokonywały państwa zaborcze. Częste i ostre, daleko posunięte akcje germanizacyjne czy rusyfikujące społeczeństwo polskie wywoływały w nim efekt odwrotny. Nie tylko narastał opór wobec wypierania w szkołach i urzędach języka polskiego na rzecz języka niemieckiego i rosyjskiego, ale i rodziły się liczne tajne szkoły uczące młodzież polskości, nauczające polskiej historii, wpajające patriotyczne myślenie.

Ruch narodowy, który rodził i kształtował się na ziemiach etnicznie polskich, a podległych pod trzech zaborców, miał również inne zadanie. Miał on odwracać uwagę Polaków od innych ruchów, które miały kierować ich na niewłaściwą drogę. Miał on m.in. sprzeciwiać się wszelkim teoriom walki klasowej, uznając że dużo ważniejszy jest interes ogółu, interes całego polskiego narodu, a nie jedynie jego poszczególnych, pojedynczych warstw. Taka idea, zwie się ideą solidaryzmu. Zarazem uważano, iż polski ruch narodowy powinien być całkowicie samodzielny w swych działaniach oraz dążeniach do odzyskania niepodległości przez ojczyznę. Nie powinien on podejmować się żadnej współpracy z innymi narodowościami zamieszkującymi polskie ziemie.

Warto też zauważyć, iż pierwsze organizacje o charakterze narodowym powstały z inicjatywy wykazywanej przez polską emigrację. Przy czym warto zwrócić uwagę, iż dużą rolę w ich powstawaniu odegrała tradycja powstań narodowych, a także emigracji po powstaniu listopadowym. Wówczas to przecież powstało Towarzystwo Demokratyczne Polskie. Jeden z jego działaczy, Miłkowski, w 1887 roku wydał broszurę, w której ukazywał swoją koncepcję walki o niepodległość Polski, wskazał także główne idee reprezentowane przez ruch narodowy. Zarazem przeciwstawił się on ugodowcom oraz pozytywistom, którzy byli propagatorami zaledwie biernej obrony przed ciemiężycielami. Tymczasem autor postulował o stworzenie tajnej organizacji obejmującej swym działaniem wszystkie trzy zabory.