Demokracja ateńska i jej instytucje

Idea demokracji, czyli rządów ludu, narodziła się i rozwinęła w jednym z największych państw-miast starożytnej Grecji, Atenach.

Ustrój ten trwał między VI a IV wiekiem p.n.e. Po wprowadzeniu przez Drakona pierwszego kodeksu prawa cywilnego i karnego (kary były surowe, a powiedzenie drakońska kara weszłodo współczesnego języka) oraz po reformach Solona, który m.in. ustanowił Radę  Czterystu, ogłosił cenzus majątkowy i przyznał pewne prawa obcokrajowcom, wolnym przybyszom spoza Aten, pierwsza grecka demokracja mogła wyrosnąć na  żyznym gruncie. 

Pod koniec VI wieku Klejstenes zreformował podział administracyjny ateńskiej strefy wpływów, zwiększył liczbę członków zgromadzenia do pięciuset, powołał urząd 10 strategów, dowódców wojskowych, oraz potwierdził prawa cudzoziemców. Jednocześnie, w celu ukrócenia nadużyć, zaproponował ideę ostracyzmu, tajnego głosowania, podczas którego wolni obywatele mogli skazywać na wygnanie z polis niedoszłych tyranów i despotów.

Filarami ateńskiej demokracji było wybieranie rozwiązań, na które decydowała się większość uczestników głosowania. Uczestnikami tymi mogli być wszyscy pełnoletni mężczyźni, będący wolnymi obywatelami Aten (później także przybysze spoza polis). Najważniejsze decyzje podejmowano na Zgromadzeniu Ludowym, odbywającym się na agorze (placu) lub na wzgórzu Pnyks, przez bezpośrednie (a więc każdy uprawniony miał równo cenny głos; nie wybierano zatem przedstawicieli, jak to ma miejsce w demokracji pośredniej) głosowania.

Między 18 a 20 rokiem życia, wolni mężczyźni przechodzili szkolenie obywatelskie, ukończenie którego dawało prawo uczestniczenia w głosowaniach (bez tego, nielegalny udział w Zgromadzeniu mógł skończyć się wyrokiem śmierci!). Głosującym przysługiwała niewielka pensja, ekwiwalent stawki dziennej za wykonywaną, a w dniu obrad opuszczoną, pracę. Należy podkreślić, że uczestnictwo w obradach nie było obowiązkiem, lecz przywilejem.

Odpowiednikiem urzędów była Rada Pięciuset (przed reformą Klejstenesa – Czterystu). W myśl ateńskiej demokracji, urzędy sprawowano rotacyjnie i w systemie kadencyjnym, co uniemożliwiało, a przynajmniej utrudniało, nadużycia. Rada zajmowała się przede wszystkim kwestiami finansowymi, polityką zewnętrzną (ale nie mogła wypowiadać wojen), a także sądzeniem obywateli.

Rada przedstawiała zgromadzeniu projekty ustaw, które mogły być modyfikowane (tzw. wnioski otwarte) lub tylko przyjęte bądź odrzucone (wnioski zamknięte). Jej członkowie, wybierani na okres 1 roku, spotykali się codziennie, nadając rytm życiu politycznemu Aten i określając hierarchię spraw poruszanych na zwoływanych co jakiś czas zgromadzeń.