Stanisław August Poniatowski - opis i ocena panowania. Ostatni król Polski

Stanisław August Poniatowski jest jedną z najbardziej kontrowersyjnych postaci w historii Polski. Traktowany jest bowiem zarówno jako zdrajca, jak i jako wielki reformator.

Stanisław August był synem Stanisława Poniatowskiego i Konstancji Czartoryskiej. Jako członek jednej z najpotężniejszych frakcji magnackich, Stanisław August miał możliwość podróżowania i edukacji w krajach europejskich. Tym samym nabył za młodu wiedzę dotyczącą nowych – oświeceniowych już - prądów intelektualnych. Pewien okres czasu spędził również na dworze carycy Katarzyny II, z która nawiązał krótki romans. Posiadając zarówno poparcie w osobie carycy, jak i rodzinie Czartoryskich, w roku 1764 wybrany został na króla Polski. Według planu Katarzyny II Polak na tronie miał być gwarancją dbania o interesy rosyjskie na ziemiach Rzeczpospolitej. Szybko jednak okazało się, iż Stanisław August nie jest skory poddawać się woli innych władców.

Nowy król po zaprzysiężeniu podjął się reform zapoczątkowanych przez sejm konwokacyjny z 1764 roku. Działania te nie spotkały się jednak z poparciem wśród szlachty i magnaterii. Niezadowolenie wyrażała również Rosja. Wszystko to w efekcie doprowadziło do konfederacji radomskiej, a później - barskiej. Ta ostatnia, pod przewodnictwem Józefa Pułaskiego i braci Krasińskich, skierowana była przeciwko ingerencji rosyjskiej oraz królowi Polski. Ruch ten był również popierany przez zachodnich sąsiadów, którzy widzieli w nim szansę na osłabienie Rosji. Zakończona fiaskiem próba porwania króla przez konfederatów skompromitowała cały ruch, który ostatecznie doprowadził do pierwszego rozbioru kraju w 1772 roku.

Nie zniechęciło to jednak króla, który nie ustawał w próbach forsowania reform ustrojowych. Polskim patriotom pod wodzą króla udało się zwołać w 1788 r. sejm nazwany później Wielkim. Uchwalony w trakcie jego trwania szereg ustaw na czele z konstytucją istotnie zmieniał sposób organizacji kraju pogrążonego w głębokim kryzysie. Tym niemniej nie udało się uczynić z Polski monarchii konstytucyjnej. Z inicjatywy Rosji w Petersburgu zawiązana została marionetkowa konfederacja występująca przeciwko Konstytucji 3 maja. Poniatowski, choć początkowo skłonny był prowadzić wojnę, zmienił zdanie i w obawie przez zniweczeniem reform dobrowolnie przystąpił do targowiczan. Czyniąc to, naraził się na oskarżenia o zdradę. Zarzuty były o tyle uzasadnione, iż ostatecznie nie udało mu się zapobiec drugiemu rozbiorowi. Powstanie, jakie wybuchło w roku 1794, w oczach powstańców miało być odpowiedzią na nieudolne rządy monarchy. Sam król, wobec insurekcji kościuszkowskiej, zachował postawę bierną. Po trzecim rozbiorze Polski król abdykował (25.XI.1795 r.). Zmarł trzy lata później w Petersburgu.

Niezależnie od sfery polityki, Stanisław August niezwykle zasłużył się dla kultury polskiej. Jego dwór był miejscem, gdzie koncentrowała się działalność literacka, oświatowa i naukowa polskiego oświecenia. Obdarzony dużą inteligencją i zdolnościami, król był inicjatorem wielu przedsięwzięć kulturalnych i oświatowych (przebudowa Zamku Królewskiego i Łazienek, tzw. obiady czwartkowe, powstanie Teatru Narodowego). To on ustanowił Order Virtuti Militari – najwyższe odznaczenie za czyny wojskowe. W roku 1765 założył Szkołę Rycerską oraz był protektorem Komisji Edukacji Narodowej.

Stanisław August Poniatowski przez wielu obciążany jest winą za upadek państwa. Nigdy nie zostało mu wybaczone, iż przystąpił do targowiczan i nie był w stanie ochronić Polski przed drugim rozbiorem. Z drugiej strony, przyznać należy, iż czas jego panowania były dla Polski okresem niezwykle trudnym. Słabość i rozprężenie Rzeczpospolitej były efektem co najmniej kilkuset lat politycznej stagnacji i zacofania. Właśnie dlatego docenić należy fakt, iż Poniatowski - mimo oczekiwań ze strony Rosji - dążył do zmodernizowania kraju. Posiadając kilkunastotysięczną armię stałą, nie był w stanie oprzeć się wielkim militarnym potęgom Rosji, Austrii i Prus.

Jego olbrzymi wkład w rozwój kultury jest rzeczą niepodważalną.