Sąsiedzi Polski w okresie rozbicia dzielnicowego

Proces decentralizacji władzy i rozbicia dzielnicowego nie był specyfiką jedynie polskiego państwa średniowiecznego. Podobne perturbacje były udziałem, w stuleciach wcześniejszych bądź współczesnych, innych państw zachodnich i środkowoeuropejskich. Z powodu słabej organizacji aparatu państwowego ówczesne monarchie narażone były bowiem na szereg komplikacji.

Państwo czeskie od wieku X znajdowało się w strefie wpływów cesarstwa niemieckiego, co miało niekorzystny wpływ na zabiegi centralizacyjne. W XII wieku Władysławowi II udało się przywrócić jednowładztwo, jednak cena, jaką za to musiał zapłacić, była zbyt wysoka. Tytuł królewski, który władca ten otrzymał w roku 1158, spowodował znaczący wzrost wpływów niemieckich i doprowadził do niepokojów w kraju. Władca, nie mogąc uwolnić się spod pieczy Sztaufów, abdykował z tronu i zasilił opozycję. Waśni dynastyczne i wewnętrzna rywalizacja książąt systematycznie wykorzystywane były przez cesarza, który w roku 1182 oderwał od Czech Morawy, a kilka lat później przyznał biskupowi praskiemu uprawnienia księcia rzeszy (zrównał go z władcami czeskimi). Lepsze czasy dla Czechów nastać miały za panowania Otokara I i Otokara II. Następca tego ostatniego, Wacław II, dokonał ekspansji na ziemie polskie i w roku 1291 wstąpił na tron krakowski. Szybkie wyjście z kryzysu możliwe było za sprawą rozwoju gospodarczego, jaki dokonywał się u południowych sąsiadów Polski (górnictwo – najważniejszy czynnik rozwoju miast czeskich). Praga bardzo szybko, bo już w połowie XIII wieku, stała się centralnym ośrodkiem miejskim tej części Europy.

Na Rusi rozbicie dzielnicowe dokonało się po śmierci Jarosława Mądrego. Niezwykle skomplikowany system dziedziczenia, jaki pozostawił po sobie ten książe, stał się przyczyną licznych wojen domowych i osłabienia państwa. W połowie wieku XII istniało już 12 księstw dziedzicznych. Tym niemniej, pomimo rozdrobnienia i dużych odległości pomiędzy poszczególnymi dzielnicami, ich rozwój dokonywał się podobnie. Wpływ cywilizacji bizantyjskiej ujednolicał w dużym stopniu życie społeczne i kulturalne terenów Rusi. Stosowany powszechnie język narodowy stał się przyczyną rozkwitu piśmiennictwa, które znajdowało szeroki krąg odbiorców. Zahamowanie rozwoju kulturalnego, społecznego i gospodarczego nastąpiło w latach 1237-1240, kiedy to niemal cała Ruś dostała się panowanie imperium mongolskiego.

Potęga możnowładztwa węgierskiego spowodowała, iż w wieku XIII państwo to borykać się musiało z typowymi dla Polski i Czech problemami. Możni, w pogoni za przywilejami, niemalże doprowadzili do postania kilku konkurujących ze sobą państewek zarządzanych przez członków dynastii Arpadów. Stan względnego spokoju nastąpił dopiero po roku 1301, kiedy to tron objął Karol Robert z rodu Andegawenów. Średniowieczne Węgry, bardziej niż państwa sąsiednie, były etnicznie zróżnicowane. Swój wpływ na obyczaje ludów wywarły m. in. państwa włoskie, Francja, Bizancjum, a także cesarstwo.

Tereny Marchii Północnej, przydzielone Albrechtowi Niedźwiedziowi, od roku 1150 nosiły nazwę Marchii Brandenburskiej. Zyskujące na potędze księstwo nie miało problemów z podporządkowaniem sobie sąsiadów. Już w 1167 roku Bogusław Pomorski zdecydował się uznać zwierzchnictwo groźnego sąsiada (w 1181 złożył hołd lenny i tym samym Pomorze Zachodnie weszło w skład Rzeszy). W połowie wieku XIII Asuańczycy (dynastia brandenburska) opanowali ziemię lubuską i rozpoczęli podbój ziem w widłach Odry i Warty. W celu umacniania swych wpływów na zajmowanych terenach sprowadzali z Niemiec osadników i przymusowo kolonizowali okupowane ziemie.