Piotr Skarga „Kazania sejmowe” - opracowanie, interpretacja

„Kazania sejmowe” Piotra Skargi zostały wydane po raz pierwszy w 1597 roku, prawdopodobnie z myślą o wygłoszeniu ich w trakcie zwołanego wówczas sejmu. Jednak jak dowodzą badania Adama Bergi, ze względu na niepopularność poglądów barokowego myśliciela nie znalazły nigdy audytorium. Weszły w skład szerszego tomu zatytułowanego „Kazania na niedziele i święta całego roku”, doczekawszy się należnej im popularności dopiero w epoce romantyzmu, kiedy to przestrogi przed samowolą szlachty i grożącym przez to Polsce upadkowi nabrały wymiaru spełnionego proroctwa.

Tytuł zbioru został uwarunkowany konwencją retoryczną, która usprawiedliwiała nazwanie tekstów o charakterze publicystycznym kazaniami ze względu na ich specyficzną budowę oraz kreację narratora. Występuje on tutaj w roli nauczyciela cieszącego się autorytetem z nadania Kościoła, którego nauki częstokroć przeplatają się z uwagami na temat życia społecznego i politycznego XVI-wiecznej Polski. „Kazania” noszą również bardzo wyraźne piętno „zawodu” Skargi, który oprócz sprawowania funkcji doradcy na dworze króla Zygmunta III Wazy, przeszedł do historii również jako wybitny kaznodzieja i działacz kontrreformacji. W utworze nie zabrakło więc krytycznych uwag na temat laicyzacji społeczeństwa i jego zbyt dalece posuniętej tolerancji wobec innych niż katolicyzm wyznań religijnych.

Kunszt retoryczny utworu przejawia się już w jego konstrukcji – na całość składa się osiem kazań omawiających wyczerpująco konkretny problem, z których pierwsze – „Na początku sejmu, przy Ś. Mszy sejmowej” – pełni rolę prologu. Każda kolejna część została poprzedzona cytatem z Biblii, na której języku Skarga wzorował się w warstwie konstrukcyjnej i stylistycznej swego dzieła.

„Kazanie pierwsze” wykorzystuje wątki biblijne dla ukazania istoty mądrości i w celu skontrastowania jej z samowolą współczesnej Skardze szlachty, piętnując jednocześnie jej kosztowne i jałowe dla spraw państwa sejmy.

„Kazanie wtóre. O miłości ku Ojczyźnie i o pierwszej chorobie Rzeczypospolitej, która jest z nieżyczliwości ku Ojczyźnie” – Skarga wymienia tutaj sześć „chorób”, które trawią Polskę, a wśród nich: chciwość szlachty, osłabienie królewskiego majestatu i niesprawiedliwe prawo. Przyrównuje Ojczyznę do okrętu, na którym każdy powinien wykonywać najlepiej, jak potrafi powierzone mu obowiązki, a w razie zagrożenia – bronić go od utonięcia, zapominając o ratowaniu własnego dobytku.

„Kazanie trzecie. O drugiej chorobie Rzeczypospolitej, która jest z niezgody domowej” – kaznodzieja mówi o konieczności powszechnej zgody zarówno pomiędzy Polakami, jak i chrześcijanami, których wzajemne niesnaski wypaczają ideę wiary i posłuszeństwa wobec Boga. Gwarantem pokoju w ramach społeczeństwa ma więc być posłuszeństwo wobec króla.

„Kazanie czwarte. O trzeciej chorobie Rzeczypospolitej, która jest naruszenie religijej katolickiej przez zarazę heretycką” – na podstawie licznych przykładów z historii Skarga dowodzi, iż władza świecka zawsze była skuteczną tylko wtedy, gdy wzorowała się na hierarchii kościelnej, pozostając z nią w zgodzie i otaczając ją należnym jej szacunkiem

„Kazanie piąte. Jako katolicka wiara policyj i królestw szczęśliwie dochowywa, a heretyctwo je obala” – kaznodzieja ostrzega władców Polski przed kłanianiem się obcym bogom, bowiem jedynie posłuszeństwo Bogu katolickiemu zapewnia błogosławieństwo i mądrość potrzebną do utrzymania państwowości. Wielość wyznań miała uniemożliwiać społeczną zgodę, a przez to osłabiać bezpieczeństwo Polski.

„Kazanie szóste. O monarchijej i królestwie, abo o czwartej chorobie Rzeczypospolitej, która jest z osłabienia królewskiej dostojności i władzej” – Skarga zwraca tu uwagę na niebezpieczeństwa dla spójności i funkcjonowania Polski, jakie bierze się z sytuacji szlacheckiej samowoli i braku poszanowania dla królewskiego autorytetu.

„Kazanie siódme. O prawach niesprawiedliwych abo o piątej chorobie Rzeczypospolitej” – napiętnowany zostaje system prawny XVI-wiecznej Polski, który chronił przywileje klas potężnych i bogatych, a ubezwłasnowolniał i skazywał na nędzę najbardziej bezbronne warstwy społeczeństwa.

„Kazanie ósme. O szóstej chorobie Rzeczypospolitej, która jest dla grzechów jawnych i niekarności ich” – spośród grzechów ówczesnych Polaków za najbardziej godny potępienia uznał Skarga zdradę wiary katolickiej na rzecz protestantyzmu. Napiętnował również jawne i bezkarne zabójstwa, ucisk chłopów, złe używanie Bogactwa przez szlachtę oraz wszechobecne zdrady i matactwa.

Kaznodzieja ostrzega możnych przed sprowadzeniem wielkiego nieszczęścia na ojczyznę, przytaczając z Biblijnej i nowożytnej historii liczne przykłady na to, iż drwienie sobie z proroctw mędrców żadnemu monarsze nie przyniosło niczego dobrego.