Barok - cechy poezji barokowej - środki stylistyczne baroku

Okres oddziaływania baroku w literaturze polskiej zamyka się umownie pomiędzy 1620 a 1764 rokiem. U podstaw kształtowania się nowych prądów literackich leżało zerwanie z klasyczną prostotą i jasnością twórczości uprawianej w okresie renesansu na rzecz zwrócenia się ku mistycyzmowi i religijności średniowiecza. Zakładało to również powrót do tematyki Boga i związanym z nim motywem rozdarcia człowieka pomiędzy tym, co ziemskie i materialne, a tym, co duchowe.

W sferze stylistycznej barok wprowadził zasadę konceptualizacji świata przedstawionego w poezji, która zakładała uporządkowanie wiersza w taki sposób, by jego konstrukcja stała się nośnikiem pewnych znaczeń. Funkcją konceptu było również wprowadzenie elementu zaskoczenia czytelnika np. poprzez wprowadzenie nietypowej metafory lub paradoksalnie brzmiącego stwierdzenia.

Środkami wyrazu, które pomagały w realizacji takich celów, były m.in. paradoks i antyteza, polegająca na zestawieniu w ramach jednego wyrażenia elementów o przeciwstawnych wobec siebie znaczeniach, jak np. „gromobicie ciszy”. Pokrewnym wobec antytezy środkiem stylistycznym, który znajdował szerokie zastosowanie w poezji barokowej, był także oksymoron, który również polegał na zestawieniu ze sobą na zasadzie absurdu dwóch wyrażeń o opozycyjnych znaczeniach, ale chodziło tym razem najczęściej o kombinację rzeczownika z zupełnie nie przystającym do niego przymiotnikiem (np. „zimny ogień”). Wprowadzenie tych środków dawało poczucie kontrastu, który odnosił się do zagadnienia dualności charakteru ludzkiej duszy rozdartej pomiędzy tym, co duchowe, a tym, co cielesne.

Założenie przemyślanej i nasyconej znaczeniowo konstrukcji spełniały rozmaite formy paralelizmu, polegające na wprowadzeniu do wypowiedzi poetyckiej elementów analogicznych pod pewnymi względami. Najczęściej posługiwano się paralelizmem syntaktycznym (składniowym), który realizował się poprzez wprowadzenie identycznych lub podobnych zdań, bądź innych fragmentów wypowiedzi. Mógł on przybierać formę anafory (wówczas paralelne jednostki pojawiały się na początki wersu, zdania, czy strofy) lub epifory (wtedy paralelizm znajdował się na końcu konkretnej jednostki składowej wiersza). Element zaskoczenia uzyskiwano również za pomocą zastosowania efektownej puenty w finale wiersza.

Konceptualizm mógł jednak realizować się również na podstawie pewnego rodzaju rozbicia porządku budowy wiersza lub wersu, np. poprzez inwersję polegającą na przestawieniu szyku zdania w stosunku do jego normalnej formy, jaką zastosowalibyśmy w mowie potocznej. Często stosowanym w baroku środkiem stylistycznym była również przerzutnia, w ramach której rozbijano zdanie, przenosząc jego zakończenie do kolejnego wersu.

Barokowa ozdobność i ornamentyzacja, przeniesiona do literatury ze sztuk plastycznych wymagała również zastosowania hiperboli, czyli chwytu polegającego na wyolbrzymieniu jakiegoś zjawiska lub odczuć podmiotu lirycznego.