Ekspresjonizm w twórczości Jana Kasprowicza

Ekspresjonizm to kierunek w sztuce i literaturze występujący głównie w I połowie XX wieku, jego apogeum przypada zaś na lata 30. Jego poetyka cechuje się wyrazistymi emocjami, licznymi dysonansami, dysharmonią, kontrastem. Rzeczywistość ulega w dziełach ekspresjonistów deformacji, przybiera formy groteskowe, hiperboliczne, hybrydyczne. W celu uzyskania silnego wyrazu twórcy sięgali od prowokujące formy i treści, do sennych koszmarów, zniekształceń rzeczywistości, karykaturalnych przedstawień.

Czołowym przedstawicielem polskiego ekspresjonizmu był obok Stanisława Przybyszewskiego i Tadeusza Micińskiego – Jan Kasprowicz. Jego dwa zbiory hymnów: „Ginącemu światu” i „Salve Regina” stanowią doskonałą realizację „poetyki krzyku”. Już sam wybór gatunku literackiego jest znamienny: hymn to gatunek charakterystyczny dla „wieków średnich” – czasu, który budził szczególne zainteresowanie wśród ekspresjonistów ze względu na bliskość średniowiecznego człowieka z siłami nadprzyrodzonymi.  Oprócz tego patetyczność, podniosły styl, rozmiary utworu dawały pole do popisu poszukującym niezwykłości i wrażeń twórcom.

„Dies irae” – podobnie jak pozostałe hymny cyklu, a więc: „Ginącemu światu”, „Salome”, „Święty Boże, Święty mocny”, „Moja pieśń wieczorna” – stanowi doskonałą realizację poetyki ekspresjonizmu. Kasprowicz w swoich wizyjnych obrazach przedstawia własne wyobrażenie „dnia gniewu”. Jego tekst przepełniony jest symboliką biblijną odwołującą się przede wszystkim do Apokalipsy św. Jana. Poeta tworzy gigantyczne sceny zagłady całej ludzkości. Przesuwa przed naszymi oczyma całe rzesze zniekształconych w cierpieniu istnień, przepełnionych świadomością rychłej kary. Prócz zatrważających opisów mąk jakie muszą przeżywać Boże stworzenia poeta kreuje postać odważnego bluźniercy – Adama, który wzywa Najwyższego do ulitowania się nad dziełem własnych rąk, oskarża Go o wpisanie w plan stworzenia grzechu, za który niewinni ludzie muszą ponosić odpowiedzialność. Całość utworu utrzymana jest w złowrogiej, ciemnej kolorystyce, mamy więc czerwień symbolizującą krew i ogień oraz czerń – znak mroku i zła. Poeta nieustannie gromadzi kontrastowe elementy, np. upadek i zbawienie, modlitwę i bluźnierstwo (to przecież Adam w swoje świętokradzkie słowa wplata wciąż słowa litanii, błagając zmiłowania Pańskiego). 

Świat w hymnach Kasprowicza pokazany jest w podniosłej wizji, wszystko przesiąknięte jest niewyobrażalnym bólem. Poeta stosując nieustannie ,,poetykę krzyku” wpisuje się tymi odważnymi pieśniami w poczet wybitnych ekspresjonistów.