Patriotyzm i troska o losy Polski ukazane w „Kazaniach sejmowych” Piotra Skargi oraz innych utworach literackich

„Kazania sejmowe” są oceną polskiej rzeczywistości politycznej. Skarga dostrzegał  słabe strony systemu sprawowania rządów i stosunków społecznych, nazwał je „chorobami rzeczpospolitej” i starał się „uleczyć” czyli wskazać drogę właściwego postępowania. W cyklu ośmiu kazań wyliczył sześć takich chorób, szczegółowo je omawiając i wskazując na konieczne zmiany. Tekst księdza jest podporządkowany nakazom Pisma Świętego, na które autor często się powołuje.

W tekście wielokrotnie pojawia się zarzut panującej w Polsce niezgody. Dotyczy to głównie zbierającej się na sejmikach szlachty, która z trudem dochodziła do porozumienia, często zdarzało się, że sejm kończył się kłótnią, z której nic nie wynikało. Skarga pisze: „sejmy, które wam były lekarstwem na wszytkie Rzeczyposp[olitej] choroby, w jad się wam obróciły. Bo na nich więcej niezgód i odrażenia myśli jeden od drugiego i stanu od stanu przyczyniacie. Na nich się buntowania i sedycyje rodzą. Z nich z więtszym rozwaśnienim wyjeżdżacie, niźli przyjeżdżacie. I tak sejmy, na ukrzepczenie zgody i miłości spójnej braterskiej uczynione, na zapalenie rozterków służą”. Kazanie zawiera ostrzeżenie przed wojna domową i atakiem wroga. Niezgoda wewnątrz kraju tylko zachęca wrogów do wykorzystania takiej słabości. O waśniach w polskim sejmie pisano wówczas często. Zarzut ten pojawiał się m.in. u Reja w „Krótkiej rozmowie między trzema osobami, Panem Wójtem i Plebanem”. To właśnie Pleban atakuje Pana taką wymówką, twierdząc, że jest to fakt tak powszechnie znany, że nawet chłopi go znają i nad nim ubolewają.

Patriotyzm wymaga od szlachty zbrojnej obrony ojczyzny. Kaznodzieja wypowiada się przeciwko wojskom zaciężnym, a więc najemnym, które nie walczą w słusznej sprawie, a jedynie dla pieniędzy. Zauważmy, że przeciwne postulaty wysuwa Jan Kochanowski w „Pieśni o spustoszeniu Podola”, nakłaniając właśnie do zbierania pieniędzy na wynajęcie wojsk. Dla poety ważny jest przede wszystkim efekt działań, szlachta nie musi narażać swojego życia, jeśli jest w stanie zorganizować sprawną obronę przy użyciu wojsk zaciężnych.

W „Kazaniach sejmowych” autor zawarł pochwałę ojczyzny, która jest źródłem licznych dóbr i jako taka wymaga wdzięczności i obrony. Szlachta otrzymała „złotą wolność” i jednocześnie „królewski majestat”, silna ojczyzna zapewnia pokój i dostatek, ale najważniejsze, z punktu widzenia autora jest to, że Polska jest ostoją wiary katolickiej.

Powszechnym w szesnastowiecznej publicystyce zarzutem było piętnowanie prywaty. Właściwie cały dramat Kochanowskiego pt. „Odprawa posłów greckich” jest odniesieniem do tego zjawiska. Poeta ukazuje mechanizm, który doprowadza do upadku Troi. To właśnie dbałość o interesy jednostek skazuje całe miasto na zagładę. Podobnie Skarga podkreśla, że ojczyzna jest jak okręt, a naród to jego załoga. Jeśli nie będzie w nim zgody i wspólnego działania, okręt zatonie: „Miłujecie pożytki swoje pojedynkowe, a pospolite burzycie, i mniemacie, abyście dobrze sobie czynili i życzyli. Nie tak jest, ale jako Pan rzekł: Joan. [12, 25]. ,<<Kto zdrowie swoje miłuje, traci je. A kto je utraca, najduje je>>”.

Zbiór kazań Skargi wynika z troski o losy kraju. Kaznodzieja żywi obawę, że wewnętrzne spory, prywata, osłabiona władza królewska oraz zdobywająca licznych wyznawców reformacja doprowadzą ojczyznę do zagłady. W szesnastym wieku były to poglądy dość powszechne, często przez literaturę poruszane, być może dlatego dzieło Skargi nie miało szczególnego wpływu na rzeczywistość polityczną. Natomiast po latach, w epoce romantyzmu odkryto go na nowo i odczytano jak proroka, który przepowiedział rozbiory.