Neoklasycyzm - neoklasycyzm w literaturze

Neoklasycyzm pojawił się w sztuce XX wieku jako odpowiedź na osiągnięcia nurtów awangardowych. Jego założeniem – zarówno w literaturze, muzyce, architekturze, jak i w sztukach plastycznych – był powrót do wzorców promowanych w epokach klasycyzmu i baroku, stał więc w opozycji również wobec osiągnięć bardzo popularnego w modernizmie neoromantyzmu. Istotą neoklasycyzmu nie było jednak wierne kopiowanie rozwiązań artystycznych znanych ze starożytności, renesansu i baroku (rozumianych wspólnie jako „epoki klasycyzujące”), ale połączenie tradycji z nowatorstwem formalnym i tematycznym, którego wymagały od sztuki czasy współczesne. W dokonaniach artystycznych różnych okresów i kręgów kulturowych poszukiwano więc tego, co ponadczasowe, podkreślając spójność i ciągłość kultury i cywilizacji świata śródziemnomorskiego.

Podstawowym założeniem neoklasycyzmu w literaturze było dążenie do tzw. poezji czystej, oderwanej od codziennej rzeczywistości, a przez to – skupionej na duchowym wymiarze funkcjonowania człowieka w świecie, a więc na jego filozoficznych przemyśleniach, moralnych dylematach i religijności. Jej twórca miał być intelektualistą świadomym zarówno tradycji artystycznej leżącej u podstaw rozwoju sztuki, jak i problemów nowoczesnego świata, w którym przyszło mu funkcjonować.

Za początek kształtowania się nurtu neoklasycznego w literaturze uznaje się rok 1891, kiedy Jean Moreas utworzył tzw. „École romane”, zaś Charles Murras sformułował koncepcję tzw. renesansu klasycznego, mającą na celu odnowienie zasad poezji francuskiej z XVI i XVII wieku, przede wszystkim w sferze jej rozwiązań językowych. Podobne założenia przyświecały także środowisku francuskich pisarzy związanych z pismem „Nouvelle revue française”, wśród których jednymi z najważniejszych dla literatury tamtego okresu twórcami byli André Gide i Albert Thibaudet. Do grona czołowych przedstawicieli francuskiego neoklasycyzmu zalicza się również Paula Valéry’ego jako twórcę między innymi poematu „Dusza i taniec” z 1923 roku, który odwoływał się do stylistyki „Dialogów” Platona.

Bardzo istotną rolę dla kształtowania się prądu miały także założenia wypracowane przez twórców anglojęzycznych, zwłaszcza artystów tworzących w stylistyce imaginizmu, która zakładała powrót do jasności, zwięzłości i oszczędnej elegancji poezji starożytnej. W tym środowisku postacią najwybitniejszą był T.S. Eliot, autor poematu „Ziemia jałowa”, warte uwagi są również osiągnięcia poetyckie Ezry Pounda, którego twórczość pozostawała pod ogromnym wpływem dokonań Dantego. Wzorce klasycystyczne w jego poezji realizowały się zarówno na płaszczyźnie formalnej (upodobanie do klasycznego gatunku, którego owocem stały się dwa tomy „Pieśni”), jak i tematycznej, która znalazła swój oddźwięk m.in. w tomie „Duch romański”.

Na gruncie literatury rosyjskiej neoklasycyzm zarysował się najpełniej w twórczości akmeistów związanych z czasopismem „Apołłon” (od imienia greckiego boga Apolla). Tu tzw. klasycyzm współczesny znalazł najznakomitszą realizację w dokonaniach poetyckich takich twórców jak: Anna Achmatowa, Osip Mandelsztam, Mikołaj Gumilow, Michaił Kuzmin oraz Siergiej Gorodiecki.

W Polsce nurty neoklasyczne początkowo reprezentowali przede wszystkim twórcy związani z miesięcznikiem „Museion”, wydawanym w Krakowie w latach 1911-1913. Postulowali oni skupienie całego utworu poetyckiego wokół jednej metafory lub skonstruowanie go na zasadzie ciągu metafor. Za najwybitniejsze osiągnięcie poezji neoklasycznej tamtego okresu uznaje się jednak twórczość Leopolda Staffa, zwłaszcza od czasu wydania tomu „Gałąź kwitnąca”, w którym najwyraźniej zarysował się zwrot w kierunku klasycznych form gatunkowych i rozwiązań stylistycznych. Staff kontynuował podobną tematykę również w okresie międzywojennym (jak choćby w utworze „Śladem stopy antycznej”), wtedy neoklasycyzm pojawił się również w poezji twórców związanych z grupą Żagary, gdzie na szczególną uwagę zasługuje twórczość Czesława Miłosza i Jarosława Iwaszkiewicza.

Po II wojnie światowej program poezji neoklasycznej podkreślał wartość intelektualizmu i refleksyjności w poezji, w sferze estetycznej powracając do ideałów sztuki klasycznej – harmonii, równowagi i jasności. Zwrot ku sztuce starożytnej objawiał się również w doborze charakterystycznych form gatunkowych, takich jak: oda, sonet, elegia czy traktat.

Najważniejszymi przedstawicielami nurtu neoklasycznego (lub też neoklasycyzującego, a zatem połowicznie korzystającego z osiągnięć klasycyzmu) w polskiej poezji współczesnej są: Zbigniew Herbert, Adam Zagajewski, Wisława Szymborska, Stanisław Barańczak, Józef Baran, Krzysztof Koehler oraz Mieczysław Jastrun jako autor zbioru esejów „Mit śródziemnomorski”.