Eliza Orzeszkowa „Nad Niemnem” - obraz powstania styczniowego w „Nad Niemnem”

Powstanie styczniowe i pamięć o nim ma zasadnicze znaczenie w utworze Elizy Orzeszkowej „Nad Niemnem”. To, jak poszczególni bohaterowie podchodzą do powstania, pamięci o nim, definiuje ich jako ludzi. Okres powstania w powieści to czas mityczny, czas wielkich czynów i wspólnego działania. Orzeszkowa musiała korzystać z tego określenia ze względu na cenzurę, ale łatwo dostrzec, że bardzo osobiście traktowała ten „mityczny” okres. „Nad Niemnem” zostało wydane w 25 rocznicę wybuchu powstania, zapewne w zamierzeniu autorki książka miała być hołdem dla ostatniego niepodległościowego zrywu Polaków w XIX wieku, a zarazem rozliczeniem jego skutków.

W powieści występują dwie grupy bohaterów – pierwsza to świadkowie i uczestnicy tamtych wydarzeń. Do tej grupy zaliczyć można: Andrzeja, Dominika i Benedykta Korczyńskich, Anzelma i Jerzego Bohatyrowiczów. Andrzej Korczyński i Jerzy Bohatyrowicz zginęli w walkach, spoczywają pogrzebani we wspólnej mogile, w lesie. Druga grupa bohaterów to ludzie młodsi, którzy w latach 1863-64 byli dziećmi. Do tej grupy zaliczyć można Justynę Orzelską, Zygmunta Korczyńskiego, Janka Bohatyrowicza. Dla wszystkich wyliczonych powyżej osób powstanie styczniowe miało ogromne znaczenie, przesądziło bowiem o ich dalszych losach.

Benedykt Korczyński stracił obu braci. Andrzej zginął w walkach. Dominik po klęsce wyjechał z kraju w głąb Rosji (lub został tam zesłany). Tak czy inaczej, uległ całkowitej rusyfikacji, nie tęskni za ojczyzną, robi karierę w carskiej administracji, dobrze mu się wiedzie, czasem przysyła Benedyktowi listy, w których coraz częściej przekręca słowa polskie i zastępuje je rosyjskimi.

Po powstaniu na Korczyn nałożono ogromne kary, finansowe kontrybucje. Benedykt musiał udźwignąć ich ciężar i zrobić wszystko, by nie stracić majątku. Kłopoty finansowe sprawiły, że zmieniły się przyjacielskie niegdyś stosunki z wsią Bohatyrowicze. Benedykt zapomniał również o wspólnej walce powstańczej, rzadko odwiedza mogiłę, gdzie spoczywa jego brat. Nie można jednak jego postępowania potępiać – chęć zachowania majątku oznaczała tak naprawdę walkę o polskość – w przypadku sprzedaży Korczyna, ówczesne przepisy mówiły, że nabywcą może być tylko i wyłącznie Rosjanin.
 
Dla Anzelma Bohatyrowicza czas powstania to okres bohaterskiej walki. W walkach zginął jego brat, Anzelm musiał zająć się wychowaniem jego syna, Janka. Niestety, życie Anzelma nie ułożyło się pomyślnie – jego miłość odrzuciła Marta Korczyńska. Mężczyzna stał się zgorzkniały i posępny, wychował jednak chłopca na patriotę i uczciwego człowieka.
 
Młode pokolenie obu rodzin reprezentuje różny stosunek do powstania. Dla Janka jest to wspomnienie ostatnich chwil spędzonych z ojcem, ostatniego pożegnania. Dorosły już obecnie mężczyzna, czci pamięć swojego ojca, odwiedza leśną mogiłę. To właśnie Jan jest autorem jedynego – zapewne ze względu na cenzurę – opisu powstańczej walki, jaki spotykamy w powieści. Razem z innymi mieszkańcami wsi obserwuje gęsty las, słysząc stuki i grzmoty wystrzałów, ludzkie krzyki i zgiełk oraz widząc krążące nad drzewami ptaki.

Opowieści Janka o powstaniu, mogile i wspólnej walce przedstawicieli obu rodzin, budzą świadomość Justyny Orzelskiej. Dziewczyna widzi, że Janek jest przywiązany do tradycji i umie szanować innych. Z kolei dla Zygmunta Korczyńskiego, syna poległego w walkach Andrzeja, powstanie jest efektem szaleństwa i chorobliwych urojeń pokolenia jego ojca. Zygmunt nie widzi sensu w zbrojnej walce, tak jak nie czuje się Polakiem, nie lubi rodzinnych stron. Jego przerażona matka, która dbała, by synowi niczego nie zabrakło, zdaje sobie sprawę, że w wychowaniu Zygmunta popełniła ogromne błędy.

Generalnie, w „Nad Niemnem” występuje charakterystyczny podział: ci z bohaterów, którzy mają do powstania pozytywny stosunek, byli w nie zaangażowani lub szanują ideały powstańcze, są przyzwoitymi i porządnymi ludźmi. Bohaterowie, postępujący odwrotnie, to postaci negatywne książki.