Dramat romantyczny i narodowy w oparciu o III część „Dziadów” Adama Mickiewicza

W romantyzmie dramat odszedł od klasycznego wzorca gatunkowego. Epoka, która nobilitowała uczucie i irracjonalizm, która wielbiła wolność, musiała podeptać sztywne zasady rządzące literaturą. Forma została całkowicie podporządkowana treści, łączono rodzaje i gatunki literackie. Nie liczono się także z wymogami sceny. Poeta kierował się swoją wyobraźnią, tworzył wizje, nie dbając o to, czy wyobraźnia reżysera im podoła. W Polsce literatura romantyczna przybrała szczególny kształt ze względu na sytuację polityczną. Zabory, niewola narodowa, prześladowania, polityka antypolska wszystko to sprawiło, że literatura romantyczna nieustannie powracała do kwestii narodowowyzwoleńczej. Dramat romantyczny stał się dramatem narodowym.

Doskonałym tego przykładem jest III część „Dziadów” Mickiewicza. Romantyczny charakter utworu odnajdziemy przede wszystkim w warstwie formalnej; w łączeniu rodzajów literackich, bogatej symbolice, scenach o charakterze fantastycznym czy kreacji bohatera. Z kolei warstwa tematyczna ściśle odnosi się do spraw narodowych. Jest ona ukazaniem roli Polski w dziejach świata, nadaniem sensu jej niewoli. Utwór powstał wszak po upadku powstania listopadowego, kiedy naród skazany został na okrutne represje. Kolejna klęska odbierała resztki nadziei na odzyskanie wolności. „Dziady” mają wskrzesić nadzieję na nowo, odwołując się nie do realnych szans na pokonanie cara, ale do nadrzędnego porządku dziejów.

„Dziady” to cykl niejednorodny, gdzie poszczególne części są powiązane bardzo luźno. Całość ma charakter romantyczny, ale tylko III część stricte narodowy. W III części poeta zawarł ocenę polskiego społeczeństwa oraz ideę mesjanistyczną. Jest to więc obraz stanu obecnego i proroctwo na przyszłość. W scenie „Salon Warszawski” Mickiewicz zestawił dwie postawy wobec polityki zaborcy. W jednym salonie umieścił niepokornych patriotów, nie tracących nadziei na odzyskanie wolności i sprzedawczyków, którzy wolą się układać z wrogiem, niż narazić na jakiekolwiek niebezpieczeństwo.

O narodowym charakterze dramatu świadczy także mesjanizm, ukazany głównie w Widzeniu księdza Piotra. Polacy jadący w ciasnych kibitkach na północ są ukazani niczym Chrystus zmierzający na Golgotę. Ich cierpienie jest dotkliwe, ale szlachetne i konieczne. Ich los musi się dokonać, aby wszystkie narody zostały wyzwolone. Analogia do męki Pańskiej służy nobilitacji i przekazaniu proroctwa. Skoro Polska jest „Chrystusem narodów” nie można wątpić w jej zmartwychwstanie. Sposób wprowadzenia idei mesjanizmu ma niewątpliwie charakter romantyczny. Cała scena widzenia księdza jest fantastyczna i symboliczna.

Symboliczny charakter ma też przemiana Gustawa w Konrada, sen Ewy czy śmierć Doktora. Słowa zapisane w więziennej celi: „Gustawvus obiit M.D. CCC. XXIII/ [..] / Hic natus est Conradus/ M.D. CCC. XXIII” zapowiadają nowego bohatera romantycznego, są symbolem przełomu w literaturze. Wiele symboli czerpie poeta z Biblii, wyraźnie nawiązuje do Apokalipsy św. Jana i męki Pańskiej. Odnajdziemy też liczne odwołania do kultury ludowej. Wszak dramat romantyczny fascynował się folklorem. W III części „Dziadów” tej ludowości jest niewiele, akcja toczy się głównie wśród młodzieży filareckiej i arystokracji, jednak znacząca jest scena śmierci Doktora. Zdrajca ginie rażony piorunem. Zgodnie z ludowymi wierzeniami jest to kara zesłana przez Boga za ciężkie grzechy na tego, kto czuł się bezkarny wobec ludzi.

Podobnie jak wiele dramatów romantycznych, III cześć „Dziadów” jest raczej niesceniczna. Autor nie kierował się wymogami sceny. Oczywiście utwór zawiera didaskalia, jest rozpisany na role, podzielony na akty i sceny, jednak jego przedstawienie na deskach teatru nastręczało sporo kłopotów. Sceny fantastyczne z udziałem duchów, wizje i sny mające miejsce poza światem realnym, brak spójnej akcji zmierzającej do punktu kulminacyjnego i rozwiązania,  wszystko to nie ułatwiało widzom odbioru.